Քաղաքից դուրս․ Հայաստանի բերդերը

Ամբերդ, Արագածոտն

Երբ կանգնես հզոր ամրոցի՝ Ամբերդի առջև, նրան կնմանեցնես հաղթանդամ ու չպարտվող ծերունու, որին միայն տարիքն է խեղճացնում։ Երբ քայլես դեպի ամրոցը, ալեհեր ու վիրավոր ծերունու ներկայությունն ավելի կզգաս։ Հիացմունքի բացականչություններ։ Որպես բերդ-ամրոց՝ Ամբերդը հատկապես հայտնի էր հռոմեական ժամանակաշրջանում և Քրիստոսի ծնունդից հետո, երբ այն կառուցվել է` հետագայում ընդարձակվելով և պարբերաբար վերանորոգվելով։ Որոշ աղբյուրներ նշում են, որ դղյակը և պարսպի որոշ մասերը կառուցվել են 7-րդ դ., Կամսարականների օրոք։ Այն եղել է հայոց թագավորների ու իշխանների ամառային նստավայրը։ 

Կարելի է միայն ենթադրել, որ դղյակն ունեցել է հարուստ հարդարանք՝ պեղումների ժամանակ հայտնաբերված գտածոների վառ վկայությամբ։ 

Հալիձոր բերդ, Սյունիք

Ճանապարհորդությունը շարունակվում է Սյունյաց խրոխտ պատմության հետքերով։ Հալիձորի բերդի աշխարհագրական դիրքի, ուշադրություն գրավող բնության գեղեցիկ տեսարանների շնորհիվ ճանապարհը երկար չի թվում: Բերդը կառուցվել է 17 դարի 1-ին կեսին, որպես անապատ, իսկ 18-րդ դարում Դավիթ Բեկն այն վերակառուցել է բերդի, որն իր անառիկ դիրքի շնորհիվ դարձել է նրա ազատագրական պայքարի գլխավոր ամրոցը և Սյունիքի հայկական իշխանության կենտրոնը։ 

Այստեղ է Դավիթ Բեկը շրջափակված եղել, իսկ Պարսից շահի զորքերը ինչքան կռվում են, չեն կարողանում գրավել այն։ Մելիք Ֆրանգյուլը, նույն ինքը՝ Շուն Ֆրանգյուլը (քանի որ ուրացող ու դավաճան էր), պարսիկներին հայտնում է գետնի տակով անցնող ջրի ճանապարհը։ Թշնամին գնում, կտրում է ջուրը։ Պաշարվածները ծարավից թուլանում են։ Մի գիշեր էլ նրանք գաղտնի ճանապարհով դուրս են գալիս բերդից։ Պարսից շահը հարձակվելով՝ գրավում է դատարկ բերդը։ 

Սմբատաբերդ, Վայոց ձոր

Հայաստանի գեղեցկություններից մեկն էլ Սմբատաբերդն է։ «Հայկական չինական մեծ պարիսպ»․ այցելուների առաջին արձագանքը այսպիսինն է։ Սմբատաբերդը Վայոց ձորի և ընդհանրապես Սյունիքի հին, անառիկ և խոշոր ամրոցներից է: Հավանական է, որ այն գոյություն ունեցած լինի նույնիսկ 5-րդ դարից էլ առաջ։ Պահպանվել են պատմական տեղեկություններ 5-րդ դարում ամրոցի մոտ հայերի և պարսիկների միջև տեղի ունեցած արյունահեղ ճակատամարտի մասին։ Սյունյաց Վասակյան իշխանները Եղեգիսը դարձնելով իրենց վաչաքաղաքական կենտրոնը՝ հավանաբար ռազմական հենակետ են դարձրել հենց այս ամրոցը։ Իսկ Օրբելյանների ժամանակ Սմբատաբերդն ավելի է ամրացվել։ 

Ստույգ հայտնի չէ այս ամրոցի իսկական անունը, ժողովուրդը ավանդաբար Սմբատաբերդ է կոչում, թերևս այն պատճառով, որ նրան մոտիկ Եղեգիս գյուղաքաղաքում թաղված է Օրբելյան թագակիր ասպետներից մեկը` Սմբատ թագավորը, որ գուցե և վերակառուցել է բերդը, բայց ավելի հավանական է, որ կոչվելիս լինի 10-րդ դարում ապրած Սյունյաց Սմբատ իշխանի անունով:

Կաչաղակաբերդ, Արցախ

Պարտադիր այցելության վայր, երբ ճանապարհները բացվեն ու նորից կարողանանք գնալ Արցախ։

Բարձր անտառապատ բլրի վրա անհնար է չնկատել կտրուկ վեր խոյացող մի լեռան գագաթ: Բերդի ընդգրկած տարածքը հեռվից նայելիս փոքր կթվա, բայց իրականում բավականաչափ մեծ է: Ամրոցի տարածքը բավական ընդարձակ է: Մինչ օրս պահպանվել են ամրոցի որոշ սրահները, ժայռերի մեջ փորած գաղտնամուտքերը և պահեստները, ինչպես նաև հրակնատները, որտեղից քարկոծում էին թշնամիներին: 

Բազմիցս Կաչաղակաբերդը պաշտպանել է հարակից գյուղերի բնակիչներին: Համաձայն Մովսես Կաղանկատվացու՝ 9-րդ դարում Սպրամ անունով մի իշխանուհի, կորցնելով ամուսնուն, «տղամարդու արիություն է ձեռք բերում և, վերցնելով իր հետ ողջ մնացած աղջկան, հաղթահարելով երկար գիշերային ուղին, պաշտպանվում է Խաչենի ամրոցում»: Իր գերիշխող դիրքի և բացարձակ անմատչելիության շնորհիվ, բերդում կարելի էր պաշտպանվել նույնիսկ առանց զենքի: Պատահական չէ, որ ժողովուրդը ամրոցը կոչել է «Կաչաղակաբերդ», քանի որ միայն կաչաղակներին է այն հասանելի: Տեղի բնակիչները բերդը ճանաչում են «Սղսղան» անունով, քանի որ բազմաթիվ դեպքեր են եղել, երբ մարդիկ սղացել են լեռան գագաթից` չհասնելով պարսպին: 

Տափի բերդ, Արարատ

Ուրցաձոր գյուղից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, Խոսրով գետի աջ ափին, Ուրծ քաղաքատեղիի հյուսիսարևմտյան եզրին, բարձունքի վրա, լեռներով շրջապատված կանգնած է ճարտարապետական և ամրոցաշինական մեծ արժեք ներկայացնող Տափի բերդ կամ Գևորգ Մարզպետունի ամրոցը: 10-րդ դարում կառուցված բերդը շրջապատված է ուղղանկյուն հատակագծով պարսպով, որի չորս անկյունները ուժեղացված են շրջանաձև հատակագծեր ունեցող բուրգերով:

Պարսպի հարավային և արևելյան պատերին կից կան 10-13-րդ դարերում կառուցված բնակելի և տնտեսական թաղածածկ շինություններ: Պարսպի ներսում է գտնվում նաև 12-րդ դարի եկեղեցին, որի հյուսիսային պատին՝ 1256 թվականի փորագրված արձանագրության մեջ հիշատակվում է «Տափ» տեղանունը: Եկեղեցու շարվածքում տեղադրված է մարդու սխեմատիկ պատկերով 12-13-րդ դարերի մի տապանաքար, իսկ հյուսիսային պատի տակ՝ 15-16-րդ դարերի Թադևոսի տապանաքարն է: Ամրոցի տարածքում նույնպես կան մի քանի խաչքարերի բեկորներ: Որպես գրչօջախ՝ Տափի եկեղեցին հիշատակվում է 1496 թվականին: Այս եկեղեցում Բարսեղ գրչի ձեռքով գրչագրվել է մի «Սաղմոսարան»:

Մանթաշաբերդ, Տավուշ

Իջևանի շրջանի բերդերն են՝ Աղջկաբերդը (Կըզ կալա), Մանթաշաբերդը (Կարա կալա), Մահկանաբերդը (Բերդաքարը) և մի քանի այլ փոքրիկ բերդաշինություններ։ Մի ավանդություն կա կապված Աղջկաբերդի և Մանթաշաբերդի հետ։ Ասում են, որ ժամանակին մի շատ գեղեցիկ իշխանուհի է եղել։ Իշխանները, հմայված նրա գեղեցկությամբ, ցանկացել են ամուսնանալ, սակայն բոլորն էլ մերժման են արժանացել և փորձել ուժով տիրել։

Այդժամ աղջիկը, հավաքելով իր զորքը, մի ամրոց է կառուցել և պատսպարվել այնտեղ։ Մանթաշ անունով մի իշխան, բոցավառվելով աղջկա համառությամբ, աղջկա բերդի դիմաց կառուցում է Մանթաշի բերդը։ Անհաջողությամբ ավարտված մի քանի հարձակումից հետո, նա հաշտություն է խնդրում։ Վերջիվերջո, ի նշան բարեկամության, Աղստև գետի ափին կառուցում են մի բաղնիք, որն էլ լինում է նրանց ժամադրությունների վայրը։

Մանթաշաբերդի պատերը սև քարից են, և հենց այդ պատճառով օտար նվաճողներն ամրոցն անվանել են Ղարա Ղարա, որը թարգմանաբար նշանակում է Սև բերդ։ Հետագայում կիրառության մեջ է մտել նաև Կարա Կալա անվանումը։ Ամրոցը պատկանում է Բագրատունիների ժամանակաշրջանին։ Այն նաև անվանում են Աշոտ Երկաթի բերդ։

Բերդավանի կամ Ղալինջաքարի բերդ, Տավուշ

Այնուհետև, մեր ճանապարհը կշարունակենք միջնադարյան ամենատպավորիչ հայկական բերդերից Բերդավանի կամ Ղալինջաքարի բերդ, որը մեր օրերում մեզ է ներկայանում հրաշալի ու տպավորիչ տեսքով: Բերդավան կարելի է գնալ Կողբից հյուսիս-արևմուտք շարժվելով: Ամրոցը գտնվում է բլրի վրա, Ադրբեջանի սահմանից ոչ հեռու: Այստեղ կա հին խաչքարերի մեծ հավաքածու: Բերդավանի մոտ է գտնվում միջնադարյան Գալինջաքար (Ղալինջաքար) ամրոցը: Գրավոր աղբյուրներում Ղալինջաքար ամրոցն առաջին անգամ հիշատակվում է 1123 թվականին: Հավանական է, որ ուշ միջնադարում ենթարկվել է նորոգության: 1983 թ. ամրոցի տարածքը մաքրվել և բարեկարգվել է, քանդվել և վերաշարվել են պարսպապատերի և աշտարակների վերին հատվածները, վերականգնվել է հյուսիսարևելյան երկու աշտարակը: 

Պատմում են, որ Աշոտ Երկաթ Բագրատունի թագավորը իր երթերից մեկի ժամանակ մի քանի օր կանգ է առել Բերդ ամրոցում։

Մեղրիի բերդ, Սյունիք

Հայկական միջնադարյան ճարտարապետության պաշտպանական կառույցների մեջ, իր հատակագծային-ծավալային հորինվածքով, առանձնակի տեղ ունի Մեղրիի բերդ-ամրոցը: Հիմնովին վերակառուցվել է 18-րդ դարի սկզբում։ Մեղրու բերդի առաջին կարևորագույն առանձնահատկությունն այն է, որ հայկական ճարտարապետության մեջ միակ պաշտպանական կառույցն է, որը կառուցվել է հաշվի առնելով թշնամու կողմից հրազենի օգտագործումը: Երկրորդ առանձնահատկությունը, որ այն կազմված է առանձին աշտարակներից՝ առանց պարսպապատերի։ Լեռնաշղթայի գագաթներին կանգուն վեց երկհարկանի աշտարակները կառուցված են գրանիտից, ընդ որում՝ սրանցից չորսը կլոր են, իսկ երկուսը`   ուղղանկյունաձև: Կլոր աշտարակները մոտ 5,5 մետր տրամագծով հիմք ունեն: Կաղնու փայտն օգտագործվել է ներսից  աշտարակները երկրաշարժերից պաշտպանելու համար: Միջնադարում աշտարակներում կառուցված էին կրակակետեր, որտեղից հնարավոր էր կրակի ենթարկել ներքևում գտնվող թշնամական դիրքերը: Քաղաքի հարավային մասը պաշտպանվում է Մեղրիի գետով և դրա կողքի աշտարակաձև տները, որոնք պատնեշի դեր են ունեցել:

Դաշտադեմի ամրոց, Արագածոտն

Միջնադարյան դղյակը, ի տարբերություն հայկական լեռնաշխարհի մնացած ամրաշինական համակարգերի, զուրկ է եղել բնական պաշտպանությունից և ապավինել է իրեն շրջափակող հզոր պարիսպներին։ Սա տիպիկ ֆեոդալական դղյակ է՝ իր պաշտպանական բոլոր կառույցներով։

Ամրոցի կառուցման ժամանակը և կառուցողները ստույգ հայտնի չեն։ Թ. Թորամանյանը, ուսումնասիրելով բերդը, հաստատապես եզրակացրել է, որ այն կառուցվել է ուրարտական բերդի պարիսպների վրա։ Հավանական է, որ նրա սկզբնական մասը կառուցված լինի 5-7-րդ դարերում, Կամսարականների կողմից։