Լուսինե Հովհաննիսյանի «Երևա, երևա, Երևան» | հատված գրքից

Ութսունականներն էին։ Դեռ սովետական մեղմ ու արդեն անատամ երկիր էր։ Չէին գնդակահարում, չէին աքսորում, մեկը մյուսի վրա մատնություն չէր գրում, ոչ ոք չէր ոգևորվում հեղափոխական երգերից, վզկապը սիրուն աքսեսուար էր, որ թուխ աղջիկներին շատ էր սազում, ու իրականում արդեն սովետը իննսունականների հովհարային անջատումների ժամանակվա տրոլեյբուսի նման անհոսանք, զառիվայր փողոցներով իջնում էր՝ «շտանգեքը» թևի տակ, ավելի ճիշտ, տանիքին։

Մեր սերունդը վայելեց Սովետական Միության անհեթեթ, մարող վերջին քսանամյակը։

Սովետական Միությունում արդեն քառասուն տարի պատերազմ չկար։ Քառասունհինգ թվականի հաղթանակից հետո համատարած խաղաղություն էր։ Մեզ համար պատերազմը մի բան էր, որ միայն պատմության դասագրքերում էր լինում ու «կռիվ կինոներում»։ Մենք, իհարկե, գրատախտակին կախած քարտեզի վրա կարող էինք Կուրսկի, Ստալինգրադի, Կերչի մարտերը սլաքներով ցույց տալ այնպես, որ մարշալներ Ժուկովն ու Տուխաչևսկին զարմանային, բայց, միևնույնն է, պատերազմն իրական չէր։

Արդեն քառասուն տարի խաղաղ էր, վետերանները՝ ծեր։ Բայց խորհրդային դպրոցներում ռազմագիտություն էինք անցնում։ Չշփոթեք, դա ձեր իմացած ՆԶՊ-ն չէր։ Դա, սիրելինե՛ր, ամեն դեպքում, սովետական դպրոց էր։ Ռազմագիտության դասը լուրջ դաս էր, դասասենյակը երկու մաս ուներ, մի մասի պատուհանները, որտեղ պահվում էր «Կալաշնիկով»-ը, վանդակապատ էին։ Ռազմագիտության դասատուն ընկեր Յուզբաշյանն էր։ Ընկեր Յուզբաշյանը ռուսական զինվորական կրթությամբ ղարաբաղցի տղամարդ էր։ Բարձրահասակ, թիկնեղ, ուժեղ, խոշոր դիմագծերով ու ճակատի կեսը մեծ սպիով։ Երկրորդ համաշխարհայինին, որին մենք «Հայրենական» էինք ասում, մասնակցել էր։ Ինչքան էլ տարօրինակ է, երբեք չէր պատմում։ Ծեր չէր, շատ առողջ ու ամուր էր։ 

Ընկեր Յուզբաշյանը Սովետական Միության համատարած խաղաղության մեջ մեզ ամեն օր պատրաստում էր պատերազմի։ Դրսում ութսունականների սովետական խաղաղ ձմեռ էր, ձյունը նստած, քաղաքը թավիշ լռության մեջ, «Ժիգուլի»-ներն ու «Գազ 24» մակնիշի տաքսիները ճեղքում էին փողոցների ցեխաձյունը, դասարանները՝ չափից դուրս տաք, մեր թշերը՝ կարմիր, կոմերիտական նշանը՝ որպես բրոշ սև գոգնոցների վրա, մեր մտքերը՝ լրիվ ուրիշ տեղ, իսկ ընկեր Յուզբաշյանը մեզ պատերազմի էր պատրաստում։

Աշուն էր, Էրեբունի-Երևան տոնակատարության նախօրյակ, հասած մրգեր՝ մեծ, դեղին, դեռ կաղնիների հաստ բներով այգիներ, քաղաքը՝ խաղաղ, աշունոտ, մենք սիրահարվում էինք ու հետ պտտում սիրահարվածությունն ամեն քառորդի սկիզբ, իսկ ընկեր Յուզբաշյանը մեզ ամեն օր պատրաստում էր պատերազմի։ Ամեն օր։ Չէ, ամեն օր ռազմագիտություն չունեինք, բայց ինքը ամեն օր դաս ուներ տարբեր դասարաններում ու ամեն օր մեզ պատրաստում էր պատերազմի։ Գարնան բողբոջած ճյուղերը Տերյանի կողմից բաց պատուհանով մտնում էին ռազմագիտության դասարան, իսկ ընկեր Յուզբաշյանը մեզ պատրաստում էր պատերազմի։ Միայն ամռան երեք ամիսներին մեզ չէր տեսնում, որ մեզ պատրաստեր պատերազմի։

Այս ամենը երևի չէր հիշվի, եթե չլիներ ընկեր Յուզբաշյանի՝ Ղարաբաղի բարբառի բայակազմական հիմքով ու ֆոնետիկ ավանդույթներով ռուսերենը, որով նա ավարտել էր սովետական զինվորական ակադեմիաները։ Իսկ մենք չար ու դառն էինք։ Քառասունհինգ րոպե մի քանի հոգով արձանագրում էինք ռուսերեն դժվար տրվող բառերն ու ստեղծում իրավիճակ, որ ընկեր Յուզբաշյանը նորից ասի այդ բառը։ Դառը բան է անչափահասը, ինչ խոսք։

Բայց դա բոլորովին չէր խանգարում ընկեր Յուզբաշյանին, որ մեզ ամեն օր պատերազմի պատրաստեր։ 

Այն, որ ամեն դասի մենք կոշիկ վաքսելու պես կարողանում էինք քանդել ու հավաքել «Կալաշնիկով» ավտոմատը, քիչ էր։ Քանդել-հավաքելու ընթացքում թիրախավորվում էին տղաները, որոնց օրինակ էին բերվում «տղաներիցը լավ ավտամատ հավաքող աղջկերքը», ու նրանք կատաղում էին։ Այդ պահին ընկեր Յուզբաշյանը սկսում էր մի պատկերավոր ու մեղմ պատմություն «վայեննովազդուշնի» թեմաներով ու պատմում, որ մինչև «այ սըհենց, թամբալ-թամբալ մինչև շոմպոլը հագցնես տեղը, մագազինը ման գաս-գտնես, ֆաշիստը շտիկ-նոժը կոխելյու ա փորդ»։

Խուճապ չէր առաջանում ոչ մի կերպ։ Ու ընկեր Յուզբաշյանն անցնում էր հաջորդ սարսափին։

«Գրեք՝ էվակուվացիա ի ռասասրադատաչեննի»։ Ասել է թե՝ «эвакуация и рассредоточение»։ Անմիջապես հետևում էր հարցը․ «Ընկե՛ր Յուզբաշյան, էվակուՎացիա և ի՞նչ»։ Եվ նա նորից կրկնում էր՝ այդ պահին կարևորելով, իրոք, շատ կարևորելով, որ մենք հիշենք, թե պատերազմի ժամանակ տարհանումն ու տարակենտրոնացումը ինչպես պետք է ճիշտ կազմակերպել։

Ընկեր Յուզբաշյանն ամեն գնով փորձում էր լրջացնել իրավիճակը, այսօրվա լեզվամտածողությամբ՝ խուճապ առաջացնել։ Որովհետև միայն չնչին խուճապի դեպքում մենք կարող էինք լսել իրեն, հիշել ասածը, կարևորել գոյություն չունեցող պատերազմը, տարհանումը՝ քառասուն տարի խաղաղության մեջ ապրած երկրում։

Բայց ընկեր Յուզբաշյանն իր ռազմագիտական թաքստոցներում պահած ուներ ավելի ազդեցիկ բաներ. միամիտ չէր, ու երբ «էվակուվացիան» չէր ազդում, ինքը գործի էր դնում հաջորդ ծանրակշիռ ռեսուրսը՝ ֆոզգեն, դիֆոզգեն։ Այս տոքսիկ գազերի անուններն արտասանելիս ընկեր Յուզբաշյանը խելահեղ Օթելլոյի շարժումով դարակից հանում էր հակագազն ու երբ հակագազը հագցնում էր իր հաղթ մարմնի վրա տեղավորված ազդեցիկ գլխին ու սկսում էր շարժվել, դասասեղանները տեղահան էին լինում օրինակելի ու դաստիարակված աշակերտների ծիծաղի հռնդյունից։

Ու այդտեղ ընկեր Յուզբաշյանը «Огооооонь» հրահանգի ձայնով բղավում էր սանձարձակ սերնդի վրա, ու երեսուներեք հոգիս միանգամից քարանում էր։ Դա ձայն չէր, դա պատերազմ անցած մարդու ահեղ «մանթռաշն» էր խաղաղությամբ լկստված սերնդի խուճապի չմատնվելու անդրդվելիությունից։

Երրորդ փորձից ընկեր Յուզբաշյանը ձայնը ցածրացնում էր ու անցնում մարդկային լեզվի, ասենք․ «Ա՛, Հովանե՛սյան, բա տու սկի՞ չես մտածում, որ վաղը մյուս օրը ֆոզգենը շաղ տան, տու ինչ ե՞ս անելյու, թե՞ գիտես, թե գյանքը մենակ մագնիտաֆոնն ա, որ չխկացնեք ու՝ էսա հա էսա, էսա հա էսա (ցույց էր տալիս թվիստի շարժումներ), թե գյանքը մենակ մազերիդ զայավկան ա (завивка), ա՛, չհոգնեցի՞ր տու էդ պարիկմախերսկիներից»։ Այդտեղ առանց ալարելու ես ամեն անգամ ասում էի․ «Ընկե՛ր Յուզբաշյան, «զայավկա» չի, իմ մազերը գանգուր են»։ Ու նա ամեն անգամ գալիս էր շոշափելու, որ համոզվի, ու չհասկանալով՝ ճիշտ եմ ասում, թե սուտ, ուսերը թոթվում էր ու շարունակում առանց հակագազի պատմել դիֆոզգենի ու ֆոզգենի պատմությունը։

Իսկ խուճապ ոչ մի կերպ չէր առաջանում։ Զանգը տալուն պես երեսուներեք հոգով մտնում էինք դասարանի նեղ, սպիտակ դռան մեջ, կարծես ուշանում էինք թռիչքից։

Տարիներ հետո՝ 1988 թվականին, Ազատության հրապարակում, երբ հարթակից Խաչիկ Ստամբոլցյանը բղավում էր, թե «Մասիսում ադրբեջանցիները ֆոզգեն են բաց թողել, ֆոզգեն», հրապարակում կանգնածներից առաջին արձագանքը մերն էր՝ ընկեր Յուզբաշյանի նախկին աշակերտներինը։ Ու արձագանքը էլի խուճապը չէր, այլ ծիծաղ մեր ընկեր Յուզբաշյանի ու անցած օրերի մասին, իհարկե, արդեն ոչ երեսուներեքհոգանոց հռնդյունով, այլ Սովետական Միություն տապալող սերնդի «իմաստուն» ու արդեն հղկված ծիծաղի տեսքով։

Ընկեր Յուզբաշյանը մեզ սովորեցրեց նաև ռեսպիրատորներ կարել։

Տերյան փողոց դուրս եկող իր «կաբինետի» պատուհանն արդեն տասնհինգ տարի միշտ բաց է։ Չգիտեմ՝ ինչու է բաց։ Ճաղերը չկան, ուրեմն չկա նաև «Կալաշնիկով»-ը։ Ընկեր Յուզբաշյանը կյանքից հեռացավ մեր ավարտելուց մի երկու տարի հետո ու չիմացավ, որ մենք պատերազմներ տեսանք, մեկի փոխարեն՝ մի քանիսը, համաճարակ տեսանք, ու ռեսպիրատորներ էլ կարեցինք և նույնիսկ ֆոզգեն տեսանք։ Իսկ ինքը, որ անպարփակ խաղաղության ժամանակ անմարդկային ջանքերով մեզ պատերազմի էր պատրաստում, չիմացավ։