Տեխնո ապստամբներ

«Մեր երաժշտությունը Փյունիկ թռչուն է, որը ծնվում է քայքայվող ինդուստրիալ պետության մոխիրից»
Խուան Աթքինզ
դիջեյ, տեխնոյի հիմնադիր հայրեր

«Այստեղ ես բուժում եմ իմ ցավերը»
Faithless

Նախաբան. արդի երաժշտության պատմությունը երկու բառով

Վերջին հարյուր տարվա ընթացքում առաջացած և աշխարհը գրաված երաժշտական ամենատարածված ոճերի պատմությունը կարելի է կարճ նկարագրել այսպես․ նախ՝ աֆրոամերիկացի երաժիշտները հորինում են մի նոր երաժշտական ժանր, հետո այն դուրս է գալիս արվարձանների շրջանակներից և դառնում մեյնսթրիմը չընդունող երիտասարդ խռովարարների հիմնը` շոկի մեջ գցելով պահպանողական ավագ սերնդին: Վերջապես, այդ երաժշտությունը գտնում է համընդհանուր ընդունում որպես մշակութային արժեք, իսկ այն կատարողները դառնում են աստղեր, ստանում պետական պարգևներ և դասախոսություններ կարդում կոնսերվատորիաներում: Իսկ խռով երիտասարդները, որոնց համար սա արդեն մեյնսթրիմ է, սկսում են փնտրել մի նոր սաունդ, որը հավանաբար արդեն ծնվել է հերթական աղքատ արվարձանում:

Նման ճանապարհ անցել են արդի պոպուլյար երաժշտության ամենատարածված ժանրերը` ջազը, բլյուզը, ռոքը, ֆանքը, ռեգին, ռեփը: Նման ճանապարհ անցել է նաև էլեկտրոնային պարային երաժշտությունը, որի երկու ամենալայն տարածված ոճերը՝ տեխնոն և հաուսը, առաջացել են երկու ամերիկյան քաղաքների` Դեթրոյթի և Չիկագոյի սև համայնքներում, իսկ հետո արդեն իսկական ձայնային և մշակութային հեղափոխություն արել նախ Արևմտյան Եվրոպայում և ապա` ամբողջ աշխարհում:

Դեթրոյթ

լույսի շողք անհույս խավարում

Եվ ուրեմն, տեղափոխվենք ԱՄՆ, 80-ականների սկիզբ: Երկրում դեռ զգացվում են 70-ականների տնտեսական հուժկու ճգնաժամը, որի էպիկենտրոնն էր Դեթրոյթը՝ Նահանգների արդյունաբերական խոշոր կենտրոններից մեկը, ինչպես նաև ամերիկյան ռոքի մայրաքաղաքներից մեկը: Ճգնաժամի հետևանքով այստեղ փակվեցին բազմաթիվ գործարաններ և հազարավոր մարդիկ մնացին առանց աշխատանքի: Ինչպես միշտ, ճգնաժամից ամենաշատը տուժեցին աղքատները և փոքրամասնությունները, տվյալ դեպքում` քաղաքի աֆրոամերիկացի բնակիչները, որոնք մինչև ճգնաժամն էլ այնպես չէ, որ փայլուն էին ապրում: Դեթրոյթը հիշեցնում էր պատերազմից ավերված մի քաղաք, փողոցներում իշխում էր հանցագործ աշխարհը, երիտասարդության շրջանում տարածվում են ծանր թմրանյութերը` հերոյինը և քրեքը: Դեթրոյթցի դիջեյ Ռոբերտ Հուդի բառերով՝ «դպրոցները փակվում էին և բացվում էին նոր բանտեր»:

Եվ ահա մի քանի աֆրոամերիկացի երիտասարդներ իրենց փրկությունը գտնում են երաժշտության մեջ: Նրանց սիրված գործիքն էր Roland TB-303 բաս-սինթեզատորը, որն արտադրող ֆիրմայի կողմից համարվում էր խիստ անհաջող, և այդ պատճառով խանութներում ամենաէժանն էր: Դրա օգնությամբ մի քանի երիտասարդներ ստանում են նոր հնչողություն, որը նրանք անվանում են «տեխնո»: 

Ըստ լրագրող Մեթյու Քոլինի` նրանք ոգեշնչվել էին հայտնի սոցիոլոգ Էլվին Թոֆլերի «Ապագա Շոկը» գրքից, որում նա կանխատեսում էր, որ ապագայի երաժիշտները լինելու են «տեխնո-ապստամբներ» և օգտագործելու են էժան տեխնիկա` բարդ հնչողություն ստանալու համար: Անսպասելիորեն բոլորի համար այս նոր սաունդը դուրս է գալիս դեթրոյթյան արվարձանների նկուղներից և նվաճում աշխարհը: Դեթրոյթցի դիջեյները` Խուան Աթքինզը, Դերիք Մեյը, Քեվին Սոնդերսոնը, Ջեֆ Միլզը և ուրիշներ, հայտնի են դառնում սկզբից ԱՄՆ մյուս քաղաքներում, ապա` Եվրոպայում, իսկ հետո ամբողջ աշխարհում: Իրենց իսկ խոսքերով, դեթրոյթցի դիջեյները խիստ զարմացած էին, երբ սկսեցին ստանալ հրավերներ Բեռլինից և Եվրոպայի այլ քաղաքների ակումբներից: 

Նրանց համար այս ամենը շատ ավելին էր, քան երաժշտությունը. սա հնարավորություն էր կտրվելու իրենց բազմաչարչար քաղաքի դաժան իրականությունից, խուսափելու այն ճանապարհից, որը տանում էր դեպի հանցագործություն և թմրանյութերից կախվածություն, և ինչ-որ առումով գտնել նոր ինքնություն: 

Իհարկե, այնպես չէ, որ երաժշտական նոր ոճն օգնեց լուծել քաղաքի բոլոր խնդիրները: Ավելին, շատ դիջեյներ, ում հրավիրում էին Եվրոպայի լավագույն ակումբներ, այդպես էլ քիչ հայտնի մնացին իրենց հայրենիքում: Բայց, այդ ամենով հանդերձ, տեխնոն ոչ միայն դարձավ լույսի շողք դեթրոյթյան դաժան իրականության մեջ, այլև սկիզբ դրեց մի շարժման, որը փոխեց ամբողջ աշխարհի երաժշտական դեմքը:

Բեռլին

վերածնունդ ռեյվի միջոցով

Եթե Դեթրոյթն ԱՄՆ-ում ճգնաժամից ամենատուժած քաղաքներից էր, ապա Կենտրոնական Եվրոպայում պատմությունից ամենաշատը տուժած քաղաքներից մեկը Բեռլինն էր: Այսօր էլ Բեռլինում ամեն քայլին հանդիպում ես դառը անցյալի հետքերին։ Երկրորդ համաշխարհայինի արդյունքում Բեռլինը` գրեթե հիմնահատակ ավերված, բաժանվեց տերությունների միջև, իսկ քաղաքի սրտում վեր խոյացավ Բեռլինյան պատը: Երբ 89 թվականին Արևելյան Գերմանիայի տոտալիտար վարչակարգը տապալվեց, պատը քանդվեց և քաղաքը, ինչպես և ամբողջ Գերմանիան, վերամիավորվեց: 

Բայց, ինչպես մենք` հետխորհրդային մարդիկ, լավ գիտենք` երկար սպասված ազատության համը հաճախ դառն է լինում: Նոր իրականությունն իր հետ բերեց գործազրկություն, աշխատանքի և սոցիալական երաշխիքների կորուստ, մի խոսքով, անորոշ ապագա: Տրավմատիկ տոտալիտար ժառանգության, անսպասելի ազատության և տնտեսական կոլապսի այս յուրօրինակ համադրումն էր, որ ծնունդ տվեց «Բեռլին» անունով ունիկալ մշակութային ֆենոմենին: Եվ այդ մշակութային վերելքի սրտում ռեյվն էր: 

Սոցիալիզմի տապալումից հետո ո՛չ իշխանությունը, ո՛չ էլ բիզնեսը չգիտեին ինչ անել Արևելյան Բեռլինի փակված գործարանների դատարկ տարածքների հետ: Սկզբում լքված արդյունաբերական տարածքներում անդերգրաունդ ռեյվեր էին կազմակերպում, ապա նույն տեղերում բացվեցին առաջին ակումբները: Այդպես առաջացան Բեռլինի թերևս ամենալեգենդար երկու ակումբները` «Տրեզորը» և «Բերգհայնը», որոնք երկուսն էլ զբաղեցնում են նախկին էլեկտրակայանների շենքեր։  

Աստիճանաբար այս ակումբների շուրջ ձևավորվում է մի ամբողջ մշակույթ: Ռեյվ գնալը դառնում է ոչ թե պարզապես ժամանակ անցկացնելու և ամենօրյա կենցաղից կտրվելու ձև, այլ ինքնաարտահայտման տարածություն, մշակութային և քաղաքական սթեյթմենթ: Ակումբներում և ռեյվերի ժամանակ ստեղծվում էր ազատության մի տարածք, որտեղ իշխում էր ազատ ինքնաարտահայտումը, տեղ չկար ատելության և դիսկրիմինացիայի համար: Այս ամենը սկսում է ձգել ոչ միայն բեռլինցիներին, այլև հազարավոր երիտասարդների ողջ Գերմանիայից ու Եվրոպայից: Բեռլինը դառնում է այն, ինչ Փարիզն էր քսաներորդ դարի սկզբին` արվեստների և ազատության մայրաքաղաք, Բեռլինում ապրելը` երազանք ազատամիտ և կրեատիվ երիտասարդության համար: 

Իհարկե, այս պատմության մեջ ամեն ինչ չէ հարթ ու գեղեցիկ: Որքան զարգանում էր ռեյվ-շարժումը, այնքան ավելի էր այն կոմերցիալացվում: Այդ իմաստով, շատ բնորոշ է Բեռլինի Սիրո պարադի պատմությունը` միջոցառում, որը կարելի նկարագրել որպես անվճար ռեյվ Բեռլինի կենտրոնում: Այն սկսվում էր որպես ազատության բազմամարդ տոնակատարության (1995-ի Սիրո պարադին մասնակցեց 280,000 մարդ), բայց մեծանալուն զուգընթաց այն սկսեց վերածվել կորպորատիվ փիառ-միջոցառման: Որպես բողոք Սիրո պարադի կոմերցիոն բնույթի դեմ` ավելի արմատական ռեյվերները սկսեցին իրենց միջոցառումը, որն անվանեցին Fuck parade (կթողնենք առանց թարգմանության): 2006-ին Սիրո պարադը տեղափոխվեց Գերմանիայի այլ քաղաքներ, իսկ 2010-ին միջոցառման ժամանակ տեղի ունեցավ դժբախտ պատահար, որին զոհ գնաց 21 մարդ, ինչից հետո այն փակվեց: 

Բեռլինի տնտեսական խնդիրների հաղթահարման հետ սկսեցին վերանալ նաև ազատ տարածքները. պետությունը և բիզնեսը հիշեցին լքված գործարանների մասին և որոշեցին, որ դրանք կարելի է օգտագործել ավելի արդյունավետ, քան այնտեղ ռեյվեր կազմակերպելը: Արդյունքում շատ ակումբներ կորցրեցին իրենց նախկին տարածքները և ստիպված եղան տեղափոխվել կամ փակվել: Հետո հարվածեց համավարակը։ 

Եվ, այնուամենայնիվ, Բեռլինը շարունակում է մնալ ռեյվ մշակույթի ոչ-ֆորմալ մայրաքաղաքը: Բեռլինյան ակումբները դարձել են որակի ստանդարտ, իսկ բեռլինյան դիջեյները դարձել են ռեյվի դեսպաններն ամբողջ աշխարհում: Ռեյվը և ակումբները դարձել են բեռլինյան ինքնության կարևոր մի մասը, որով հպարտանում են անգամ այն բեռլինցիները, ովքեր երբևէ որևէ ռեյվ չեն այցելել:

Լոնդոն

Ռեյվն ընդդեմ Թետչերի կամ անդերգրաունդ ռեյվի պերճանքն ու թշվառությունը

80-ականներին Բրիտանիայում իշխում էր պահպանողական կուսակցությունը, որի առաջնորդ Մարգարեթ Թետչերն աշխարհում շատերի կողմից համարվում էր հաջողված ղեկավարի կերպար` «Երկաթյա տիկին»: Բայց Բրիտանիայում նրա ժառանգությունը շատ ավելի հակասական է: Թետչերի անցկացրած նեոլիբերալ բարեփոխումներից շահեցին Լոնդոնը և խոշոր բիզնեսը, բայց տուժեցին երկրի մարզերը և բազմահազար աշխատավորներ: Լուրջ խնդիր են նաև դառնում ծանր թմրանյութերը և ՄԻԱՎ-ի համաճարակը:

Եվ ահա այս մռայլ իրականություն են թափանցում ամերիկյան հաուսի և տեխնոյի առաջին սկավառակները: Իսկ այն բրիտանացի երիտասարդները, ովքեր ունեին հնարավորություն հանգստանալու իսպանական Իբիսա կղզում, այնտեղ մասնակցում են ռեյվերի, սկսում են մտածել, որ լավ կլիներ նման բան լիներ նաև իրենց հայրենիքում: 

Առաջին ռեյվերը փոքր էին, այնտեղ չկար անգամ բեմ և նորմալ տեխնիկա, ամեն ինչ տեղի էր ունենում այսպես կոչված սաունդ-սիսթեմի շնորհիվ` բեռնատար ավտոմեքենա, որին ամրացված են մեծ դինամիկներ: Բայց շուտով ռեյվերին արդեն մասնակցում էին տասնյակ հազարներ, ինչպես օրինակ Քասլ Մորթոն Քոմմոնի հայտնի իվենթը, որին ներկա էր տարբեր հաշվարկներով քսանից քառասուն հազար մարդ:

Կառավարությունը չգիտեր, թե ինչ անել այս նոր շարժման հետ: Այն հակակառավարական չէր, ռեյվերները պարզապես չէին նկատում կառավարությանը, ստեղծում էին մի նոր, այլընտրանքային իրականություն, որտեղ թետչերիզմը պարզապես տեղ չուներ: Ռեյվերի ժամանակ տիրում էր համերաշխության մթնոլորտ, մասնակիցներն ապշահար պատմում էին, որ ֆուտբոլային ֆանատները գրկախառնվում էին հակառակորդ թիմերի ֆանատների հետ, իսկ սպիտակ բանվորական թաղամասերի բնակիչները` էթնիկ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների հետ: 

Բայց մարդիկ սովորաբար վախենում են նրանից, ինչը չեն հասկանում: Բացի այդ, մամուլը հենց սկզբից չսիրեց ռեյվ շարժումը: Որոշ ռեյվերի ժամանակ հանցագործ տարրերի և թմրամիջոցների հետ կապված միջադեպերը առիթ դարձան, որ ԶԼՄ-ները խոսեն ռեյվի մասին որպես «թմրամոլների երաժշտություն»: Այս կարծրատիպը սկսեց լայնորեն տարածվել, առավել ևս, որ սկսնակ ունկնդիրի համար այդ երաժշտությունը կարող է թվալ այնքան տարօրինակ, որ «սա լսելու համար պետք է մի բանի տակ լինես»: Այս միտքն ինքնին վիրավորական է էլեկտրոնային երաժշտության սիրահարների և այդ ոճով ստեղծագործող արվեստագետների համար, սակայն, այդ կարծրատիպը, ցավոք, բավական կենսունակ է: 

Իրենց հերթին, բրիտանական անդերգրաունդ ռեյվերի կազմակերպիչներն էլ միշտ չէ, որ կարողանում էին լավ կազմակերպել միջոցառումների անվտանգությունը և ռեյվերի վայրեր սկսեցին թափանցել քրեական տարրեր, ինչը բերում էր անախորժությունների և անգամ ողբերգական միջադեպերի: Արդյունքում, երբ կառավարությունը որոշեց պատժամիջոցներ ընդունել ռեյվերի դեմ և ընդունվեց համապատասխան օրենքը, դրանք լայն հասարակության կողմից ծափահարություններով ընդունվեցին: Շարժումը սկսեց տեղափոխվել գիշերային ակումբներ, որտեղ իրավիճակն ավելի վերահսկելի էր թե՛ պրոմոութերների, թե՛ պետական մարմինների համար:

Այս ամենը դաս դարձավ և՛ կառավարությունների, և՛ ռեյվ-մշակույթի կրողների համար, ոչ միայն Բրիտանիայում, այլև ամբողջ աշխարհում: Մի կողմից, կառավարություններն աստիճանաբար սկսեցին գիտակցել, որ պետք չէ այս կամ այն երաժշտական ոճն ասոցացնել արգելված նյութերի հետ և պայքարել այդ ոճի դեմ, այլ պետք է վերացնել այն սոցիալական պատճառները, որոնք բերում են թմրամիջոցներից կախվածությանը, կախվածություն ունեցող մարդկանց էլ օգնել հաղթահարել այն: Մյուս կողմից, ռեյվերի կազմակերպիչները սկսեցին ավելի պատասխանատու մոտենալ իրենց միջոցառումների անվտանգությանը, համագործակցել պետական մարմինների և հասարակական կազմակերպությունների հետ, որպեսզի բացառվեն հանցագործությունները և թմրանյութերի հետ կապված միջադեպերը: 

Վերջաբանի փոխարեն

դիջեյը նաև հոգեթերապևտ է 

Եվ այսպես, ռեյվը ծաղկում է հատկապես այնտեղ, որտեղ կան ծանր պատմական ժառանգություն, տնտեսական դժվարություններ, այնտեղ որտեղ երիտասարդությունն ունի բազում խնդիրներ, իսկ կառավարությունը և լայն հասարակությունը միշտ չէ, որ պատրաստ են հասկանալ և օգնել երիտասարդներին: 

Այս առումով, գուցե պատահական չէ, որ այսօր ամենադինամիկ զարգացող ռեյվ-շարժումը հենց մեր տարածաշրջանում է` հետխորհրդային երկրներում: Կիևը, Թբիլիսին և Մոսկվան մեր օրերի ռեյվի համաշխարհային կենտրոններ են համարվում, այստեղ ստեղծված որոշ պրոյեկտներ ճանաչված են ամբողջ ռեյվ-աշխարհում: Թափ է հավաքում ռեյվ-շարժումը մեզ մոտ, և, կարծում եմ, մի քանի տարվա հարց է, որ Երևանն իր արժանի տեղը զբաղեցնի էլեկտրոնային երաժշտության համաշխարհային քարտեզի վրա: Այստեղ էլ միմյանց  հանդիպում են ծանր պատմական ժառանգությունը, նոր գտնված ազատությունն ու սոցիալ-տնտեսական դժվարությունները: Եվ, իհարկե, այստեղ էլ կան լքված գործարաններ և չօգտագործվող տարածքներ: 

Հին ռեյվերները հաճախ ասում են, որ ռեյվը պարզապես ուրախ ժամանակ անցկացնելու ձև չէ, այլ հոգևոր փորձառություն: Եթե կուզեք՝ հոգեթերապիայի մի ձև, երբ դու ինքդ ես և՛ պացիենտը, և՛ բժիշկը, իսկ երաժշտությունը և պարը՝ թերապիան: Պատկերացրու, որ պարում ես մութ սրահում կամ աստղազարդ երկնքի ներքո և տեխնոյի հզոր բիթը խլացնում է աշխարհի աղմուկը: Չկա ոչինչ և ոչ ոք բացի քեզնից և երաժշտության բիթից, և դու կարող ես վերջապես մնալ միայնակ ինքդ քեզ հետ, զրուցել ինքդ քեզ հետ, հասկանալ, թե ինչն է քեզ տանջում և ինչու: Իսկ երբ դու հասկանում, գիտակցում և ընդունում ես քո ցավերը և վախերը, պարի ռիթմով շարժվող քո մարմինը, ուզես թե չուզես ազատվում է այդ ամենից: Իսկ երբ լույսը բացվի և դու հոգնած, բայց երջանիկ վերադառնաս տուն, դու արդեն մի քիչ ուրիշ մարդ կլինես` մի փոքր ավելի հանդարտ, մի փոքր ավելի բարի, մի փոքր ավելի ազատ: