Տուն № 7 Հաղթանակ Շահումյան

«Ֆիրդուսի փողոցը Երևանի ամենահին առանձնատներով թաղամասն էր: Փողոցի անունը առաջացել ա մոտ 250 տարի առաջ: Դա միակ փողոցն ա, որի անունը երբեք չի փոխվել, նույնիսկ սովետական շրջանում․ անհատի անունը պահպանվեց: Երբ փոքր էի, մեր բնակչության կեսից ավելը երևի մահմեդական էին: Ասում էին՝ պարսկահպատակներ էին: Հայրս որ եկել ա, 20-ական թվերին, տունը առել ա պարսկահպատակից: Էդ մարդը 1930-ական թվերին թողել գնացել ա Պարսկաստան, բայց մինչ էդ 10 տարի մեր հետ տարբեր մասնաշենքերում ապրել ա: Երբ քաղաքական իրավիճակը բարդանում ա, ոչ էլ վաճառում ա տան իրա մասը, հորս ա նվիրում ու գնում Պարսկաստան: Մեր կողքի հարևանը, լսած կլինեք, հանրահայտ քամանչահար էր, Վիդոկը: Վիդոկի հայրը էլի նույն ցեղերից էր, ադրբեջանցի էր, իսկ մայրը հայ էր:

Որ փոքր էի, մեզ չէին թողում դուրս գայինք, փողոցը ցեխոտ էր, կավահող էր ամբողջը: Հիշում եմ՝ անգամ պատերազմից հետո գերիները, որոնց մենք բոլորս ֆաշիստ էինք համարում, ես փոքր էի, առանձնապես էդ բաները լավ չէի հասկանում, մտնում էին փողոց խմբերով: Ըստ երևույթին, դա արդեն Նյուրնբերգյան դատավարություններից հետո էր: Գալիս էին, հաց ու շաքար մուրում: Հրաշալի գործիքներ էին շինում, նվիրում էին, երբ մայրս հաց էր տալիս: Ավագները՝ արդեն մոտ 15 տարեկան երեխաները, գոռում էին՝ Հիտլեր կապուտ: Ես էլ չէի հասկանում՝ կապույտ, կապույտ․ գույն ա էլի: Իսկ գերիները հասկանում էին ու քֆուր էին տալիս Հիտլերին, որ ընկել էն էդ վիճակին: Հետագայում իմացա, որ հիմնականում հունգարացիներ էին:

Մայրս շաքարն ու հացը տալիս էր մեզ՝ տանենք էդ գերիներին, որ ծնողներիս չասեն՝ կուլակի երեխեք են ու հաց են բաժանում… 1937-ին պապիս տարել, գնդակահարել էին, որովհետև հոգևորական էր։ Հորս էլ էին բռնել՝ որպես տերտերի տղա, բայց հայրս հայկոպի, հայհիդրոշինի տնտեսական մասի հիմնադիրներից էր: Հիմնարկությունները համարձակվել էին նամակներ գրել․ հորս մի 6 ամիս պահելուց հետո ազատել էին:

Պատերազմից հետո գյուղերից ահագին մարդիկ էին եկել Ֆիրդուս, մանկավարժականի կողմը ֆաներայից փոքր տնակներ էին սարքել ու մեջը ապրում էին: Պահակություն էին անում, բանվորություն էին անում մանկավարժականում և այլն: Ապարանցիներ կային, մարտունեցիներ: Այդտեղ սառցադաշտը որ կա, պահպանվել ա, թուրքի դվոր էին ասում: Ուղտեր էին գալիս, տասը-տանհինգ հատ, վրաները՝ աղ: Առաջ Հայաստանում աղի հանք չկար, աղը Երևան բերում էին Նախիջևանից, Կողբի կողմերից: Բրիկետներ էին՝ ոնց որ մարմարի կտորներ՝ կապած ուղտի երկու կողմերից: Էդ ուղտերը ծանրության տակ որ բարձրանում էին, նենց ոռնոց էին հանում, ոնց որ առյուծի ոռնոց լիներ:

Երբ դեռ ներգաղթի կոչեր էին անում, ահագին հայ եկավ քաղաք Ֆրանսիայից, Բուլղարիայից, Ռումինիայից: Դա խրախուսվում էր Սովետի կողմից. տեսեք Սովետը ինչքան լավն ա, մարդիկ գալիս են ստեղ: Էդ ժամանակ դեռ ահագին ադրբեջանցի էլ կար: 40-ականների վերջին Ստալինը կազմակերպում ա տեղաշարժը, ես դա հիշում եմ, Ֆիրդուսի ադրբեջանցիներն էլ գնացին։ Օրինակ՝ Վիդոկի հորեղբայրները կային, մաքուր ադրբեջանցիներ էին: Իմ հասակակիցներից կային շատ, հուզմունքով ճանապարհեցինք իրանց… Թուրք ու հայ չկար, բոլորը մեր հարևաններն էին: Մեր տան պադվալային մասում էլ էին ապրում ադրբեջանցիներ: Բանվոր մարդիկ էին, աղքատ: Բայց արդեն 1980-ականների դեպքերի ժամանակ մի երեք ընտանիք էր մնացել: Վերջին գնացողներից մեկը մեր հարևանն էր՝ Հուսեին էր անունը: «Կոմունիստ» թերթի խմբագրի վարորդն էր: Մինչև 1991 թիվը մնաց: Մի օր էլ տեսնեմ՝ տունը վաճառեց․․․ բայց հարևանների կողմից ոչ մի թշնամական բան չկար: Դուրս եկա, ասեցի. «Հուսեի՛ն, դո՞ւ ուր ես գնում»: Իրա հերն ա ծնվել Երևանում, մի տղեն էլ Կենտկոմում հրահանգիչ էր աշխատում: Ասեց․ «Հաղթանա՛կ եղբայր, Հայաստանում թուրք չմնաց, երեխեքս մեծացել են, վաղը, մյուս օր պիտի պսակվեն, հա, հիմա չեն նեղում, բայց հետո խնդիր ա դառնալու․․․»։

Տուն № 16 Էմիլյա Սաֆարյան

«Մեր նախնիները Թավրիզից են: Երբ սաղ ցեղով տեղափոխվել են Նախիջևան, մեր կողմը հետո էկել ա Արմավիր, հայրս հետո էնդեղից գնացել ա Վորոնեժ՝ սովորելու։ Իսկ պատերազմից հետո արդեն Ֆիրդուսի տունն ա առել։ Իմ հայրը հայտնի ատամնաբույժ էր, փողոցում բոլորին ինքն էր բուժում, դրա համար էլ դեռ էն տարիներից սաղին ճանաչում էինք։

Փողոցում Թավրիզից էլի կային մարդիկ, «թուրքեր» էին, 80-ականներին, որ ստիպված պետք ա գնային Բաքու, չէին ուզում։ Օրինակ՝ տիկին Սոֆյան, բուժքույր էր, ասում էր ինձ․ «Էմո ջան, գնանք Բաքու, ի՞նչ անենք․ ոչ մի ծանոթ չունենք, չենք ապրել ադրբեջանցիների հետ, մերոնք Թավրիզից են, իսկ մենք ստեղ ենք մեծացել»։ Սոֆյայի եղբայրները Բաքվում էին սովորում, իսկ հայրը էս մեր մանկավարժականում էր դասախոսում։ Հենց բնիկ թուրքեր չէին ապրում ստեղ, Սալմաստից եկածներ էին։ Մայրս լավ գիտեր թուրքերեն, հարցնում էր՝ բաջի ջան, ո՞րտեղից եք, ասում էին՝ Սալմաստից, Թավրիզից։ Սաղ լաց էին լինում, չէին ուզում գնային: Դե իրանք միշտ ռուսական դպրոց էն գնացել, լեզուն չգիտեին: Հետո նոր մանկավարժականի ադրբեջաներենի բաժինը բացվեց:

Ստեղ բնակիչներով իրար շատ մոտիկ ենք՝ մի ընտանիքի նման: Էս շուկայի ժողովրդի հետ էլ շատ լավ ենք: Ստեղ պրոֆեսոր Յոլյանն ա ապրել, բժիշկներ, օրգանների աշխատողներ, շատ տարբեր մարդիկ կային, բոլորս էլ շատ էինք սիրում էս տեղը։ Ուրիշ երկրներում շատ եմ տեսել՝ ոնց են մեր փողոցի նման տեղերում տարբեր ազգային տարազներ, բաներ վաճառում, մենք էլ կարայինք նման մի բան անեինք, եթե պետությունը օգներ»։

Տուն № 52 Միքայել Հարությունյան

«Մերոնք 100 տարի ստեղ են ապրել, իսկ էս տները, ոնց ես լսել եմ մեծերից, 250–300 տարվա տներ են, իմ պապիից ու տատիից եմ լսել: Էս պատերը ծղոտ ա հողով լցրած: Մենք սաղ վերանորոգել ենք: Էս տանը ապրել են նաև ազերիներ, թուրքեր: Ուրեմն էս շենքը քուր ու ախպոր ա բաժանվել՝ Ռիզա Զադե Բագր, Ռիզա Զադե Մասմա: Ինչ եղել ա, էդ եմ ասում: Երկրորդ հարկը եղել ա ախպորինը, ներքևը՝ քրոջինը՝ Մասմայինը: Մեր ընտանիքը ապրել ա էս սենյակի մասում: Մայրս ասում էր, որ էս հատակը հող էր ամբողջովին: Հետո սկսեցին քաղաքում հատակ սարքել: Ասում ա, որ պապային խնդրում էինք՝ մենք էլ հատակ անենք, պապան ասում էր՝ ի՞նչ հատակ, հեսա քանդում են տները: 1930 թվից քանդում են:

Մեր ադրբեջանցիները գնացին Բաքու: Եղբայրը կնոջից՝ Ռզա Զադե Կուկուից բաժանվեց ու գնաց: Կինն ու աղջիկը ստեղ էին ապրում, մինչև էս ամենավերջերը, երբ ադրբեջանցիները գնացին: Ասում էր՝ չեմ ուզում գնալ, ասեցի՝ մնա, ես քեզ կպահեմ, աղջկան ասեցի՝ Իռադա՛, դու գնա, ես ծնողի նման կպահեմ իրան: Վերջերս Իռադան ռուսական հեռուստատեսությամբ ելույթ ա ունեցել ու սաղ պատմել ա, որ Ֆիրդուսում էին ապրում, մաման չէր ուզում գնար և այլն»։