Լենին, պարտիա, անկախություն

-Օպերայում մարդ կա՞:

-Անկախականներն են մենակ։

Կամ՝«Անկախականները հավաքվեն ձախ թևում»։

Անկախության հետ առաջին շոշափելի շփումս այս էր՝ 1988-ին ու դրանից մի քիչ հետո։ Հետո տեսա «Անկախություն» անգույն բրոշյուրը։ 

Մենք՝ վաղ տարիքում անկախացածներս, նկատի ունեմ սերունդը, զառիվայրով  վազելով իջնում էինք, որովհետև չվազելու դեպքում հաստատ ընկնելու էինք, իսկ վազելու դեպքում միշտ մեկ տոկոս հավանականություն կա, որ զառիթափի վերջում, եթե  կարողանաս քեզ պահել, ոտքդ կցավի, մարմինդ կցնցվի, մկաններդ կձգվեն, բայց ծնկներիդ ու արմունկներիդ վրա չես փռվի, անպաշտպան մարմինդ քերծելով չես գլորի՝ կծկված ու վիրավոր, մինչև զառիթափի ավարտը։

Անկախանալիս մնում էր միայն վազելը, որովհետև զառիթափով իջնելիս միայն վազում են։ 

Այդ վազքի մեջ մտնում էր  պատերազմը, ողջ մնալը, լուրերը, տան ցուրտը, տան մութը, քաղցին դիմանալու համար ելակի համով շրթներկ օգտագործելը, ուրբաթ օրերին Ճգնավորյանի համերգին գնալը, որ տաքանաս ֆիլհարմոնիկի դահլիճում ու չգժվես մութ ու կամաց-կամաց սառչող տանը։ Այդ վազքի մեջ մտնում էր ամեն դեպքում կրթվելը, համակարգչից օգտվել սովորելը, ցույցերը, ցույցերը, ցույցերը։

Անկախությունը դեսերտն էր։ 

Ամեն ինչ սկսվել էր ուրիշ բանից։

Ամեն ինչ սկսվել էր նրանից, որ մեզ, մեզնից մեծերին, մեզնից ավելի մեծերին շատ երկար ժամանակ զսպել էին. մեզնից մեծերին պլակատի կինն էր երկար ցուցամատով ասել՝ ինչ չի կարելի, մեզ՝ ուսուցիչները, տնօրենները։ Հիմա «չի կարելիի» զսպանակը բաց էին թողել։ Զսպանակը սկզբում անկանոն հետ ու առաջ էր արել, այսինքն, ուզել էր մի բան ուզել, որ առաջ չէր կարելի, ուզել էր մի բան անել, որ առաջ չէր կարելի, ուզել էր գոռալ, բռունցքները թափահարել ու շատ սիրել բոլորին՝ ում պատահի, անծանոթին ասել՝ «ախպերս» ու «քույրիկ ջան»։ 

Այդպես էլ անում էինք․ մենք ուզում էինք, պահանջում էինք, գոռում էինք, սիրում էինք մեր կողքին կանգնած համաքաղաքացուն, շրջաններից եկած մարդկանց, մեր ընկերներին և ում որ պատահեր։

Սկզբում մենք գոռում էինք Նաիրիտ, մաքուր օդ, հետո՝ Ղա-րա-բաղ, հետո՝ Ի-գոր, հետո՝ Իգոր հեռացիր, հետո՝ Կոմիտե, արանքում՝ Լուկյանով։ Հետո հանդարտվում էինք մի քիչ մեծ ողբերգությունների արանքում։ 

Ու փողոցում անընդհատ երգում էինք։ Երգում էինք «հայ ֆիդայիներ, ջան ֆիդայիներ, ձեր մայրերը ձեզ ղուրբան»։ Այնքան էինք երգում, որ վատ էինք զգում տեքստից էլ, մեղեդուց էլ։ Հետո երգում էինք «Կոտորածն անգութ, հայերը թող լան, անապատ դարձավ  տխուր Ադանան»։ Հետո մի երգ էինք երգում, որը ստեղծվել էր Ստեփանակերտում, մենք մագնիտոֆոնով հրապարակում միացնում էինք այդ երգը, բարակ ձայնով մեկը երգում էր՝ «Որքան կարող է մարդ այսպես ապրել, որքան կարող է սրտում ցավ պահել», իսկ հետո կրկներգն էր՝ «Հայաստան…»։ Երեկոյան երգում էինք Գուրգեն Գաբրիելյանի «Գանձասարը», ու «ավաղ ճեղք է տալիս սրբատունս» տողի վրա հաղթական թախիծն օծում մի գրամ արցունքով։ Իսկ ավելի ուշ՝ գիշերը, երբ Օպերայի առաջին նստացույցի հանդիսատեսները ցրվում էին ու հրապարակում մնում էինք մենք՝ ուսանողներս, իսկ մենք շատ ջահել էինք, երգում էինք Ռուբեն Հախվերդյանի երգերը։ Քանի որ մենք անկախացել էինք դեռ ոչ Սովետական Միությունից, այլ ընդհանրապես անկախացել էինք ավելի մեծ իմաստով, մեր նախկին կյանքի ձևից էինք անկախացել՝մենք քնում էինք օպերայի աստիճանների վրա ու առավոտ վեցին արթնանում էինք ուժեղ անձրևից, լրիվ թաց ու սառած, մենք մահճակալի ծածկոցը մեր ուսերին առած քայլում էինք Օպերայի հրապարակով, որտեղով տասնյոթ տարի անցել էինք ձիգ, հագած-կապած, ուշիմ։ Մենք կարող էինք գիշերը չգնալ տուն, և դա ոչ թե անկարգություն էր, այլ՝ հայրենասիրություն։ Մենք ուտում էինք անծանոթ մարդկանց բերած ուտելիքը, ծածկվում անծանոթ մարդկանց բերած ծածկոցներով։ Մենք քաղաքական խորագրի տակ ազատագրվել էինք մեզ անգթորեն սեղմած մանկապատանեկան «ուստավից»։ Մենք անկախացրել էինք մեզ՝ այդ հրաշալի պահին  առանձապես լինելիքից տեղյակ չլինելով, մանավանդ՝ պատերազմից, և անսահմանափակ երջանիկ էինք։

Այդ անսահմանափակ երջանկությունն էր մեր անկախությունը։ 

Հիմա, շատ տարիների հեռվից, առանց բացառության մասնակիցը եղած լինելով Երևանում ու շրջակայքում տեղի ունեցած բոլոր դեպքերին, բացառությամբ մայիսի քսանյոթի կայարանի սարսափը, ես հաստատ գիտեմ, որ մենք՝ վաղ տարիքում անկախացածներս, նախքան Սովետական Միությունից անկախանալը, նախևառաջ անկախացել էինք որպես մի առանձին մարդ։ Մինչ այդ  զուսպ, հստակ շարադասությամբ պատանիներ էինք։ Հիմա մենք կանգնում էինք Օպերայի շրջանագիծը պաշարած սովետական զինվորների կալաշնիկովների դիմաց ու գոռում էինք «հեռացեք մեր երկրից», որովհետև մենք անսպասելի միանգամից ներսում անկախացել էինք։

Շատ եմ մտածել, թե ինչպես մենք՝ նախորդ օրվա պարտաճանաչ սովետական ուսանողներս կամ երբևէ որևէ սովետական քամու դեմ մեկ անգամ չգնացածները՝ բանվորը, գյուղացին, մնացածը, մի օրում հավաքվեցին հրապարակում։ Ես մեծացել էի ոչ արմատական դրսևորումներով հակասովետական ընտանիքում, որտեղ կային բռնադատվածներ, կային զոհեր, կուլակաթափ եղած նախնիներ, որտեղ գիշերները լսում էին ամերիկյան ու եվրոպական բոլոր արգելված ռադիոձայները, որտեղ կարդում էին արգելված գրականություն ու բարձր պատմում իրականությունը՝ ընդհուպ Լենինին «սիֆիլիտիկ խրտվիլակ» անվանելով, նմանակելով բոլոր սովետական առաջնորդներին։ Որտեղ վիճում էին բոլոր այն բարեկամների հետ, ովքեր իրենց երեխաներին ռուսական կրթության էին տալիս։ Իսկ առավոտյան կապում էի ալ կարմիր վզկապս ու գնում ամենասովետական դպրոցներից մեկը։ Եվ մերի պես ու ավելի արմատական հակասովետական էլի շատ ընտանքիներ կային։ Բայց միևնույն է՝ դրանք այնքան քիչ էին  հրապարակն ու Երևանի փողոցները լցնելու համար։ Ինչ էր զսպել իր մեջ նորմալ աշխատավարձ ստացող բանվոր դասակարգը, իր հավելյալ պարգևավճարներով, արտոնություններով, հանգստյան տների ուղեգրերով։ Մեծ մասի կյանքից սովետի դժոխային դրվագները բացակայում էին։ Ինչ էր պայթել ոտքով Երևան եկող գյուղացի մարդկանց մեջ՝ հաստատ ոչ Սինյավսկու ու  Յուլի Դանիելի արգելված ստեղծագործությունները կարդալու անզուսպ ցանկությունը. դրանք արդեն տպագրված էին 1987-ին։ Ինչ էր պահանջում ընդամենը մի քանի օր առաջ ծառայողների խոնարհ սոցիալական շերտը։

Մի՞թե Ղարաբաղը, որի տեղը շատերն այդ պահին չգիտեին նույնիսկ։ Մի՞թե անկախությունը, որի հետոն շատերը չէին պատկերացնում և առանց «ռուսի» իրենց կյանքը նույնականացնում էին յաթաղանի հետ։

Ոչ, իհարկե։ Հիմա ես գիտեմ ինչ էին գոռում Օպերայի հրապարակում հավաքվածները, ինչի մասին էին գոռում «Ղա-րա-բաղ» վանկարկելիս, «Անկախություն» գոռալիս։  Շատ տարիների ընթացքում ամեն մեկը կուտակել էր իր Ղարաբաղը։ Ամեն մեկն ուներ իր Ղարաբաղը, անկախության իր պահանջը։ Մի մասը պահանջում էր Հայաստանի արևմտյան մասում կանաչած իրենց տների ոչ մի կերպ չհանդարտվող դառնությունից, մյուս մասը եղեռնից չփրկվածների փոխարեն էր գոռում, մյուսները հայրենադարձվելու խաբկանքի համար էին պատասխան ուզում, ոմանք բոլշևիկների գլխատած իրենց հարազատների անունից, մի մասը հայրենականից տուն չեկած հայրերին ու հարազատներին էին պահանջում, ինչը երբեք չէին համարձակվի խոստովանել անգամ իրենք իրենց՝ երեկ չէ առաջին օրը՝ փետրվարի տասնիննին։ Ոմանք՝ Աֆղանստանում անիմաստ կորած իրենց միամիտ տասնութամյա տղաների վրեժը, ոմանք՝ ստիպողաբար Չեռնոբիլ տարած հարազատների վրեժն էին հանում։ Վիրավորված ժողովրդի անկախություն էր, որի ցասումը ջարդել էր ոչ միայն սովետական, այլև թուրքական, ռուս-թուրքական, բոլշևիկյան, հիտլերյան, լենինյան, ստալինյան պարիսպները ու այդ չձևակերպվող պարիսպների ավերակների վրա ժողովուրդը գոռում էր «Ղարաբաղ» ու «Անկախություն»։

Մի օր՝ մայիսի քսանութին, երբ մենք՝ ուսանողներս, նստած էինք Օպերայի աստիճաններին ու պահանջում էինք ԳԽ արտահերթ նստաշրջան, հրապարակ եկան «անկախականները»։ Պարույր Հայրիկյանի «ԱԻՄ» -ի անկախականները՝ Մովսես Գորգիսյանի առաջնորդությամբ։ Մովսեսը բարձրացավ հարթակ։ Մենք՝ վաղ տարիքում անկախացածներս, անվերապահ ենթարկվում էինք «Ղարաբաղ» կոմիտեի տղաներին։ Նրանք մեզ զգուշացրին, որ այս ցույցի հետ մենք կապ չունենք, որ անկախականներն իրենց ցույցը կանեն ու կգնան։ Անկախականները 18 տարեկան տղայի՝ տասը րոպեից մեռնելու պատրաստակամություն ունեին ու ուզում էին, որ բոլորն ունենան։ Անկախականներն ասում էին միայն անկախություն ստանալուց հետո կարելի է ուզել «Ղարաբաղ»։ Ա՛յ, այս կետում մեր ու իրենց գետը մի հունով չէր գնում, մեզ Ղարաբաղը վաղը չէ մյուս օրը կեսօրին էր պետք, համաձայն չէինք սպասել։

Եվ այսպես, մենք նստած էինք Օպերայի աստիճաններին, այսինքն՝ մեջքով։ Մեզ ասել էին՝ անկախականների ցույցին չեք խառնվում։ Երբ Մովսես Գորգիսյանը սկսեց խոսել, բոլորս շրջվեցինք դեմքով դեպի իրեն։ Եռագույն դրոշն առաջին անգամ Օպերայում բարձրացավ։ Ու հաջորդ օրվանից եռագույն կպչուն ժապավենից ստեղծած կրծքանշաններն ամսվա թրենդն էին, ինչպես կասեն հիմա՝ անկախ ծնվածները։ Եռագույն կպչուն ժապավենից սարքած կրծքանշանը լավագույն նվերն էր։

Անկախությունն այնքան էլ հասկանալի չէր, ու այնքան էլ միանշանակ չէր։ Բայց անկախությունը մի բան էր, որ երբ գալիս է՝ պիտի հպարտ լինես և փռես ամենասպիտակ օսլայած սփռոցը։

Իմ՝ վաղ տարիքում անկախացածիս առաջին աշխատանքային օրը՝ հինգերորդ կուրսում պետական քնննությունն հանձնելուց հետո, «Անկախություն» թերթում էր՝ Վահան Իշխանյանի ղեկավարությամբ։ Վահանն առաջին անկախականներից էր, մայիսի քսանութին հարթակից ելույթ ունեցողների մեջ էր իր հայրը՝ Ռաֆայել Իշխանյանը, միշտ ընդհանուր հոսանքին դեմ գնացողներից էր Վահանը ու հիմա ընդգծված ռուսամետ է։ Այսպիսի կողմեր էլ ունի անկախությունը։

Եթե մեկ նախադասությամբ ու շատ հաստատ, ապա անկախության ամենատեսանելի դրսևորումն ինձ համար թեժ ռուսախոս ծնողների լիարժեք հայախոս զավակներն էին անկախությունից մի քանի տարի անց ռուսախոսության էպիկենտրոն դպրոցներում։ Իսկ մնացածը կարելի է քննարկել։ 

Անկախությունը շքեղ հարսանիքի նման  բան է․ գեղեցիկ քող, շքեղ շոր, հյուրեր, նվերներ, երաժշտություն, բաժակաճառեր՝ գովքի ու մաղթանքի, համբույրներ ու պար. իսկ հետո բոլորը ցրվում են իրենց տներով, ոչ ոք չի հիշում քեզ առանձնապես, ու մնում ես դու և ընտրությունդ, կարող ե՞ս՝ երջանիկ եղիր, չես կարող՝ մի եղիր, ոչ մեկի մտքում չես այլևս․ շորդ ու քողդ պահարանում են, նվերները՝ տեղավորած, տորթը վաղուց պատառ-պատառ արված, երաժշտությունը լռել է, բաժակաճառ ասող չկա առաջին անսպասելի հիասթափությանդ սարսափելի պահին՝ գոտեպնդող ոչինչ․ դու ես ու քո խելքը, եթե բախտդ բերեց՝ նաև ընտրածիդ խելքը։ Կարող ես հայտնվել ավերակների վրա, կարող ես կառուցել սիրուն տուն ու հմայիչ ընտանիք։ Այդպիսի բան է անկախությունը, ուղղակի շորի, քողի, երգի ու բաժակաճառի փոխարեն պատերազմ, ռումբ, ական, վիրավոր, մահ, ավերածություն, քաղց, մութ և… անկախություն։

Ղարաբաղն ու անկախությունը միասին էին ու միասին եկան, սկզբում Ղարաբաղն էր, բայց անկախությունն ավելի շուտ եկավ, քան Ղարաբաղը։ Ու պարզվեց՝ իրենք միասին էին, մեզ սխալ էին ասել, թե մենք՝ 1988-ի մայիսի նստացույցի նստածներս, կապ չունենք անկախության հետ։ Սկզբից Ղարաբաղն էր, բայց անկախությունն ավելի շուտ եկավ։ 

1990-ի հուլիսին Ստեփանակերտի օդանավակայանում ռուսական զորքն ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի հետ ստուգում էր Երևանից Ստեփանակերտ ժամանած ինքնաթիռի ուղևորների բեռները, ստուգում էր բացարձակ սանձարձակ, ու ամենաչնչին հնարավորության դեպքում, իսկ երբեմն նույնիսկ առանց այդ հնարավորության, երիտասարդ տղամարդկանց նստեցնում էին մեքենա ու տանում անհայտ ուղղությամբ։ Այն ժամանակ չէինք էլ հասկացել, որ շատ ռիսկային էր Երևանից ժամանել Ստեփանակերտ, «ժամանել» բառի ամենահեգնական իմաստով։

Այդ նույն օրը քարերով ջարդեցին Ստեփանակերտից Մարտունի գնացող ավտոբուսը։ Լուռ պատերազմ էր։ Մի քանի օր անց Երևանից Ստեփանակերտ թռչող մարդատար Յակ 40 ինքնաթիռը վայրէջք չկատարեց Ստեփանակերտում․ պայթեց օդում։ Բոլոր ուղևորները զոհված էին։ Մենք զոհ ունեինք՝ մեկ հոգի մեր ընտանիքից, երկուսը՝ հարևանների։ Օգոստոսի չորսին՝ սարսափելի հուղարկավորության օրը, ինչ-որ մեկը կողքից պատմում էր, որ Երևանում Կոմկուսը պարտվել է, Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ընտրվել է խորհրդարանի նախագահ։ Յոթանասունամյա պատերազմն ավարտվել էր։ Անկախությունը սկսված էր, իսկ Ղարաբաղում մեկնարկում էր ծանր պատերազմը։

Ինչ խոսք, մենք գինը լավ չէինք պատկերացրել 1988-ի փետրվարի քսանմեկին։ Բայց պետություն ունենալ ուզում էինք, և վստահ էինք, որ ուզում ենք։ Հիմա էլ վստահ ենք։

Օպերայի ձախ թևում հիմա անկախականներ չկան՝ թեքահարթակից հեծանիվով իջնող երեխաներ են, որոնց համար այս ամենը պատմության դասագրքի հերթական դաս է․ երբեմն նույնիսկ՝ անհետաքրքիր դաս։ 

Շատ հետաքրքիր էր լինել անկախացման դժվար ճանապարհին՝ Օպերայի ձախ թևում։ Շատ կարևոր է ապրել օպերայի ձախ թևի թեքահարթակից հեծանիվով իջնող երեխաների օրերում։