Անցյալ

Ոգելից խմիչքները (և ոչ միայն խմիչքները) մարդկության պատմության անբաժանելի մասն են արդեն մի քանի հազարամյակ։ Դրանք դեռ հնուց քաջ ծանոթ են աշխարհի, ըստ էության, բոլոր ժողովուրդներին, ցեղերին և մշակույթներին։ Հայոց աշխարհն էլ հազարամյակներ շարունակ իր ուրույն տեղն ու դերն է ունեցել համաշխարհային ոգելից քարտեզում։ Պատմաբան Տիգրան Զաքարյանը պատմում է այդ զարմանահրաշ ճամփորդության ուշագրավ դրվագների մասին (ու փորձում այդ ընթացքում «չարբենալ»):

1910 թվականին Երևանում արտադրված «Բոկ-Բիր» գարեջուրն արժանացավ Հռոմում անցկացվող միջազգային մրցույթի ոսկե մեդալին։ Այդ ժամանակ Հարություն Ավետյանցի «Զանգա» գործարանն արդեն հասցրել էր դառնալ Երևանի գարեջրային մշակույթի վերածննդի առաջամարտիկը, գործը ծաղկում էր ու զարգանում։ Ավաղ, XX դարի առաջին քառորդի աշխարհաքաղաքական վայրիվերումներն ընդհատեցին այդ ուղին։ Հռոմի հաղթանակից ավելի քան մեկ դար անց Ավետյանցի ծոռը՝ Nitro ընկերության հիմնադիր Կամո Ադուլյանը, Թիվ 405 կազմակերպության պրոդյուսեր Նարեկ Վան Աշուղաթոյանի հետ համատեղ փորձում է գրքի տեսքով վավերագրել ու վերարժևորել իր նախնիների ժառանգությունը։

Շրջակա միջավայրի ու կենդանիների պաշտպանության հարցերը Խորհրդային Միությունում ուշադրության կենտրոնում հայտնվեցին հատկապես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ 1960-70-ականներին այդ խնդրին վերաբերող բազմաթիվ պաստառներ էին տպվում ու տարածվում նաև խորհրդային Հայաստանում։

Մարդկանց միջև հեռահաղորդակցությունը երկար ճանապարհ է անցել մինչև հասել է մեր օրեր՝ տեղավորվելով մարդու ափի մեջ։ ԵՐԵՎԱՆը պատմում է, թե ինչպիսի ճանապարհ է անցել հայկական տելեկոմն այսօրվա գերժամանակակից լուծումներին հասնելու համար։

Երևանի ժամացույցի գործարանի անցյալի հետքերը՝ նույն գործարանի տարածքում բացված ցուցահանդեսում։

Խոսուն փաստ. ժամացույցի 15 հսկայական գործարան ունեցող ԽՍՀՄ ամբողջ տարածում միայն երկու քաղաք կարող էին հպարտանալ մեկից ավելին ունենալու պատվով՝ Մոսկվան ու Երևանը: ԵՐԵՎԱՆի 2015 թվականի հոդվածը Երևանի Ժամացույցի գործարանի մասին։

Հայաստանի պատմության թանգարանի երկրորդ հարկում մինչև 2024 թվականի սեպտեմբեր կցուցադրվի «Ձայներ հավաքական անցյալից» ցուցահանդեսը, որում ներկայացված են 19-րդ դարի հայկական գորգարվեստի նմուշներ՝ ամերիկահայ հավաքորդ, գործարար և բարերար Ջեյմս Թուֆենկյանի մասնավոր հավաքածուից։ ԵՐԵՎԱՆը զրուցել է ցուցահանդեսի համադրող Նայիրի Խաչատուրեանի հետ։

1993թ. նոյեմբերի 22-ին շրջանառության մեջ մտավ հայկական դրամը։ Հայաստանը նախկին խորհրդային հանրապետություններից վերջինն էր, որ դուրս եկավ ռուբլու գոտուց՝ առաջ անցնելով միայն Տաջիկստանից։ Հարցրել ենք տարբեր տարիքի ու մասնագիտության երևանցիներին դրամի հետ իրենց առաջին հանդիպման մասին։

Թումո ստուդիաները տեղափոխվում է Արամի 44 հասցեում գտնվող սև տուֆից շենք։

Անկախության շարժման անկախական ազդագրերը։

90-ականների վերջերում երևանցիներից շատերն արդեն ունեին համակարգիչներ, բայց այ, ինտերնետից օգտվողները հատուկենտ էին: Եվ այդ ժամանակ հայտնվեց «Հայկական ազատ ցանցը»՝ Ֆրինեթը:

Կինոգետ Շագա Յուզբաշյանը «Հայֆիլմի» գոյության վերջին տարիներին աշխատել է ստուդիայում որպես օգնական։ Նա ԵՐԵՎԱՆին պատմել է ստուդիայում առօրյա աշխատանքի, խորհրդային վերջին տարիներին փոփոխությունների ու ԽՍՀՄ փլուզման հետ եկած կտրուկ ավարտի մասին։

Բեկնազարյանի ու Դովլաթյանի Վարդան Մամիկոնյանները, Մալյանի Կոմիտասը, Փարաջանովի հեքիաթներն ու այլ հավակնոտ նախագծեր, որոնք այդպես էլ սցենարից կինոյի չվերածվեցին։

1980-ականների երկրորդ կեսից մինչև 90-ականների ավարտը իսկական արարողակարգ էր բազմաթիվ կիսաօրինական վիդեոսալոններից անորակ VHS տեսաերիզների հայթայթումը կամ էլ՝ մասսայական կինոդիտումն այն ընկերոջ մոտ, ում տանը կար կաբելային հեռուստատեսություն: Երևանցիները նոստալգիայով վերհիշում են այդ ռոմանտիկ փորձառությունը:

«Հայֆիլմ» կինոստուդիայի հիմնադրի՝ Դանիել Դզնունու մասին շատերը չգիտեն: Մինչդեռ այս 27-ամյա երիտասարդի ջանքերով 1920-ականների խառնաշփոթի պայմաններում դրվեց հայկական ազգային կինոյի սկիզբը: Գրականագետ և կինոյի տեսաբան Անուշ Վարդանյանը, որը ներկայումս աշխատում է Դզնունուն նվիրված մենագրության վրա՝ փորձելով դուրս բերել վերջինիս մոռացված անցյալի թղթապանակներից, պատմում է Դզնունու ձեռնարկատիրական բացառիկ տաղանդի, կինոարտադրության ու կինոտարածման առաջադեմ ընկալման և կինոյին անսահման նվիրվածության մասին:

Իրենց զույգ էսսեներում հայ արձակագիր Արամ Պաչյանը և ամերիկացի գրող Քրիստոֆեր Աթամյանը փոխանակում են մանկության հիշողությունները տրամվայի և այլ խաչվող տարրերի մասին, որոնք կազմում են քաղաքի և ազգի մշակութային հյուսվածքը: Այսօր ներկայացնում ենք Պաչյանի տեքստը։

Ջեյմս Քեմերոնի արցունքաքամ սիրային բլոքբասթեր «Տիտանիկը» նշում է 25-ամյա հոբելյանը։ Լրագրող Նե Թադևոսյանը վերհիշում է իր մանկության տիտանիկամանիայի դրսևորումները:

Լուսանկարիչ Վահան Ստեփանյանը սկսել է հրապարակել հին լուսանկարների իր անձնական հավաքածուի նմուշները, որոնք հավաքում է արդեն քսան տարի։ ԵՐԵՎԱՆի խնդրանքով Վահանը բացատրել է, թե որտեղից է պեղում Փast-ի ֆոտոները, ինչ բացառիկ նմուշներ ունի և ինչու է կարևոր հիշել անցյալի մասին։

Ճամփորդություն դեպի անցյալ, որտեղ Երևանի հախճապակու գործարանը ցնցում է իր արտադրանքով ողջ Խորհրդային Միությունը (ինչպես նաև հասցնում իր համբավը ավելի հեռուն)։

Ինչպես 90-ականներ վերջում Մաշտոցի պողոտայում բացված «Յամ-Յամ դոնաթսը» սովորական սրճարանից վերածվեց մի ամբողջ այլընտրանքային իրականության, իսկ հաճախորդները դարձան մի մեծ ընտանիք։

Երևան-Օդեսա հակամարտությունը, երգիծական երգերից վախեցող գրաքննիչները, փառքը հայրենիքում և այդ ամենի հետևանքները. պատմում է Ուրախների և հնարամիտների ակումբի առաջին հայկական թիմի՝ լեգենդար ԵրՊԻ-ի ավագ Արա Երնջակյանը։

ԵՐԵՎԱՆը զրուցել է նորաձությունը սիրող մի քանի հոգու հետ՝ պարզելու, թե ոնց էին նրանք յոլա գնում 2000-ականներին՝ մինչև կբացվեր Հայաստանի առաջին շոփինգ մոլը։

21-րդ դարի հայկական հումորը դժվար է պատկերացնել առանց «Կարգին հաղորդման» սքեթչերի, որոնք ժամանակին հաջողացրել էին հավասարաչափ սիրվել ամենատարբեր ճաշակի ու հումորի զգացման տեր մարդկանց կողմից։ ԵՐԵՎԱՆի խնդրանքով բանաստեղծ Կարեն Անտաշյանը վերանայել է Հայկո-Մկոյի ժառանգությունը բանից անտեղյակ մատաղ սերնդի՝ երկու դպրոցական զավակների հետ և պատմել փորձի արդյունքների մասին։

1967-ին բացված «Գարուն» ամսագրի համար ժամանակին աշխատել են ամենահայտնի ու ստեղծարար դիզայներները, գեղարվեստական ձևավորողներն ու լրագրողները: «Գարունը» բացառիկ էր ոչ միայն բովանդակությամբ, առանձին կարևորություն ունեին ամսագրի շապիկները: Վիզուալ միջոցներով ասելիքը տեղ հասցնելու մասին ԵՐԵՎԱՆը զրուցել է «Գարունի» նախկին գեղարվեստական ղեկավար Գրիգոր Խաչատրյանի և նկարիչ Արտակ Բաղդասարյանի հետ:

Ինչպես էին 1960-ականներին Երևանի հաշվիչ մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտում (նույն ինքը՝ Մերգելյան ինստիտուտ) ստեղծվում առաջին հայկական էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաները, և ով էր կանգնած այդ նախագծի հետևում։

Կաթի և մսի կոմբինատների արտադրանքը՝ 1981 թվականի գովազդային բրոշյուրում։

Մի դրվագ Երևանի հեռախոսային պատմությունից։

«Վերնատուն հրատարակչությունը» լույս է ընծայել Լուսինե Հովհաննիսյանի «Երևա, երևա, Երևան» հուշագրությունը: ԵՐԵՎԱՆը ներկայացնում է գրքից մի հատված։

Ռոբ Սահակյանցը պատմություն է, որն ունի սկիզբ և չունի ավարտ, ինչպես ճանապարհները, որոնք ձգվում են հորիզոնից անդին։

Տարվա սկզբին հայոց համացանցը ցնցվեց հերթական նոստալգիկ ռումբից․ սոցցանցերում ակտիվորեն տարածվեց ու ջերմորեն սիրվեց «Երաժշտության գույնը» 15 րոպեանոց կիսասիրողական ֆիլմը՝ նկարահանված 1978 թվականին Երևանի փողոցներում։ Մենք հանդիպեցինք ֆիլմի հեղինակ՝ Արտաշես Հովհաննիսյանի հետ։

Ինչպես ֆրանսիացի Լյուկ Հաասը հայտնվեց հետխորհրդային Հայաստանում, և ինչպես նրա շնորհիվ ՆԱՏՈ-ն դարձավ առաջին հայկական ռոք խումբը, որի երաժշտությունը թողարկվեց արտերկրում վինիլային կրիչով։ Հայոց փանկի խորհրդավոր էջերից մեկի մասին շփվել ենք գլխավոր գործող անձանցից երկուսի հետ։

Ռոք երաժշտության մասին խոսակցությունը կիսատ կլիներ, եթե չանդրադառնայինք նրա բողոքական բաղադրիչին։ Բոբ Դիլանից ու Վուդսթոքից մինչև Սիսթեմ օֆ ը Դաուն, Առաքյալներից մինչև Զոմբիներ. ովքեր և ինչի դեմ էին/են բողոքում դրսի և Հայաստանի ռոքերները։

«Որ հիմա ասեմ՝ չեք պատկերացնի», — այսպես է թմբկահար Գագիկ Ադամյանը սկսում պատմել խորհրդային Երևանի ռեստորանային կյանքի մասին: Ու, իսկապես, իր խիստ կանոններով մի ուրիշ, շատ անսովոր աշխարհ է: Բայց դե չհավատալ չենք կարող:

Թմբկահար Կորյուն Բոբիկյանը երևանյան ռոք համայնքի ամենաակտիվ անդամներից մեկն է եղել։ Մոտ 15 տարվա ընթացքում նա հարվածային գործիքներ է նվագել մեկ տասնյակ խմբերում՝ The King’s Cross-ից ու Alter Ego-ից մինչև Stryfe ու Sworn: ԵՐԵՎԱՆի խնդրանքով Կորյունը վերհիշել է այդ բազմազբաղ ժամանակները։

ԵՐԵՎԱՆի խնդրանքով երևանյան անդերգրաունդի փորձառու ներկայացուցիչ Արտաշես Արշակյանը հանդիպել է իր պատանեկության ընկեր Վահագն «Չոռտ» Մամյանին ու վերջինիս հետ վերհիշել 2000-ականների սկզբի երևանյան ռոք միջավայրը՝ անվերջ ծանոթություններով, հասարակության այլ շերտերի հետ խփոցիներով և ազատության անվերջ փնտրտուքներով։

Ձեռքից ձեռք փոխանցվող առաջին պիրատային կասետները, հանդիպումները կուռքերի հետ ոչ պաշտոնական այցերի ժամանակ, երևանյան համերգի անվերջ սպասումները և Սերժի «բարև, ազիզ ջան»-ը. շփվել ենք Սիսթեմ օֆ ը Դաունի ամենահին երկրպագուների հետ։

Ճարտարապետ և MHHOG ռոք խմբի համահիմնադիր Սևադա Պետրոսյանը պատմում է, թե ինչպես 90-ականների կեսերին ՆՓԱԿ-ը վերածվեց ռոք էպիկենտրոնի՝ իր շուրջ հավաքելով հայաստանյան գլխավոր խմբերին ու ռոքասերներին։

2013 թվականին ԵՐԵՎԱՆի խնդրանքով տարբեր սերունդների և մասնագիտությունների երևանցիներ սեր խոստովանեցին լիվերպուլյան քառյակին: Կցել ենք նաև բիթլզյան հայեցի կատարումներ (Քեթի Բերբերյան, Հայաստանի փոքրիկ երգիչներ, Հովեր և այլն):

Ինչպես X-Phobos խումբը 90-ականներին դարձավ հայկական էլեկտրոնային երաժշտության առաջամարտիկներից մեկը․ պատմում է խմբի հիմնադիր Dr!Sam-ը։

2011 թվականի հունիսին Երևան քաղաքին ներկայացվեց ԵՐԵՎԱՆ քաղաքի ամսագիրը։ Հյուսիսային պողոտա-Հին երևանցի փողոց խաչմերուկում այդ օրը ելույթ ունեցավ նաև Dorians խումբը։ Օրվա ֆոտոհուշերը մեր արխիվից։

Երևանի առաջին փակ ակումբը, տնական փարթիներ Դավթաշենում, տոմսի փոխարեն մի կիլո նարինջով մուտքը, Դեցլի համերգը «Բաղրամյան 11-ում» և առաջին դրսից դիջեյները Հայաստանում. պատմում են 2000-ականների Երևանի մի քանի կարևորագույն ակումբների ու նախագծերի հիմնադիրներ Լևոն Հունանյանը և Բելլա Նազարեթյանը։

Ինչո՞ւ է էլեկտրոնային երաժշտությունն ավելին, քան պարզապես պարային ռիթմեր, իսկ ռեյվերը հատկապես ծաղկում են ծանր քաղաքական ու սոցիալական վիճակում գտնվող քաղաքներում։ Բացատրում ենք երեք վառ օրինակով՝ Դեթրոյթ, Բեռլին, Լոնդոն։

Կասկադի առաջին հարկի համանուն ակումբը, Սպայի տան լեգենդար «Մոնտե-Քրիստոն», «Տոռնադոյի» խփոցիներն ու համբույրները, «Բունկերի» դուռը, որը բացվում էր միայն հատուկ քարտերով. ինչպիսին էր երևանյան ակումբային կյանքը 1990-2000-ականներին։

Էրեբունու և Կարմիր Բլուրի պատմական շինությունների վերակազմությունների պատկերագիրքը թույլ կտա ավելի պատկերացնելու, թե ինչպիսի տեսք ունեին Երևանի հնագույն կառույցները։

Գրող, լրագրող Տիգրան Պասկևիչյանը հիշում է, թե ինչպես նշվեց Անկախության հռչակագրի ընթերցումը և ինչու էր Շարժման ժամանակ հրապարակն ամենաապահով վայրը։

Ինչպես էին երևանցի երեխաները արձագանքում խորհրդային տանկերի ու զինվորների ներկայությանը։

Պատառիկներ Շարժման ականատես պատանու օրագրից:

Ճարտարապետի և անհայտ հեղինակի սիրողական կադրերը Շարժման օրերից։

Ինչպես Կամո Նիգարյանը փոխեց մեր պատկերացումները թանգարանային ցուցադրությունների մասին։

Ինչպիսին կարող էին լինել Երևանի ամենահայտնի արձանները։

Մեր թղթակցի առաջին այցելությունը Էրեբունի արգելոց-թանգարան։

Գուրգեն Խանջյանը պատմում է խորհրդային Երևանի ամենակարևոր գարեջրային կետերի, ռեկորդակիր գարեջրասերների, ինչպես նաև անկախ երկրում այդ ըմպելիքը վայելելու ուրիշ հաճույքի մասին:

Ինչպես 1940-ականներին հազարավոր սփյուռքահայեր նոր տուն փնտրեցին Խորհրդային Հայաստանում:

Խորհրդային վերջին տարիների քաղաքաշինական միտումների և նախասովետական շրջանի տները վերակառուցելու փորձի մասին պատմում է Արեգ Ասատրյանը։

Ինչպես ֆոտո ատելյեն դարձավ մի ամբողջ այլընտրանքային իրականություն։

Ինչպես կառուցվեց ներկայիս Ազգային ժողովի շենքը։

Երևանը՝ հին զբոսաշրջային գրքույկներում և այսօր։

Խորհրդային Երևանի կրծքանշան-հուշանվերների հավաքածու։

Նորանկախ Հայաստանի առաջին խորհրդարանը՝ ինչպիսին այն հիշում է Արամ Մանուկյանը։

Ինչպես ստեղծվեց Երևանի լեգենդար օդանավակայանը։

Երևանի ամենահին գործող ֆոտոստուդիան։

Հին Երևանը, Փակ շուկան, Լենինի հրապարակը և այլն:

Երևանի հին թաղերը և հին բակային խաղերը։

Ինչպես չհաջողվեց փրկել Աֆրիկյանների ակումբի շենքը։

Ինչպես հարյուր տարի առաջ Երևան բերվեց շքեղ գերմանական ռոյալը։

Կինո «Մոսկվայի» ամառային դահլիճի բուռն կյանքը։

Լենինը, Ստալինը և Երևանի այլ տապալված կուռքերը։

Ինչպես կուբացի բռնապետի կնոջ աղոթքների արդյունքում Իտալիայից հասավ Երևանի ամենահայտնի քանդակներից մեկը։

Ինչպես Եղեռն տեսած, բայց կենսուրախ մասնագետը ճանաչելի դարձրեց Երևանի կոնյակի գործարանն ամբողջ աշխարհին:

Առաջին այցելություն ֆուտբոլային մարզդաշտ՝ տարբեր մարդիկ, տարբեր հաշիվներ։

Ինչպես Երևանի տակը փորեցին ու արեցին այնպես, որ գետինը մտնենք:

Ճարտարապետ, քաղաքաշինարար Սարհատ Պետրոսյանը վերհիշում է Երևանի կյանքում կարևոր ներդրում ունեցող կին ճարտարապետների աշխատանքներն ու դրանց ճակատագրերը, ինչպես նաև բացատրում, թե ինչու ապագայում կանայք ավելի նկատելի կդառնան այդ ոլորտում:

Ինչու ստեղծվեծց թիվ 1 գետնանցումը (այժմյան Մետրոնոմ առևտրի կենտրոնի տեղում) և ինչպես այն փոխեց Երևանը։

Ինչպիսին էր կինո «Ռոսիան», երբ դեռ կինո էր (և ժամանցի վայր)։

Հովհաննես Թումանյանը, բացի իր թողած հսկայական գրական ժառանգությունից, նաև մոտ մեկ տասնյակ մանկական խաղեր է կազմել: «ԵՐԵՎԱՆՆ» այցելել է գրողի տուն-թանգարան և ուսումնասիրել ամենայն հայոց բանաստեղծի այս յուրահատուկ ժառանգությունը:

Կինոգետ Րաֆֆի Մովսիսյանը շփվել է Հարություն Խաչատրյանի հետ նրա «Կոնդ» վավերագրական ֆիլմի մասին:

Նախքան Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի վերածվելը, Պանթեոնի հարևանությամբ գտնվող շենքը ծառայել է իբրև կինոթատրոն, համերգասրահ և աստղացուցարան։

Հուշեր առաջին կինոթատրոնային փորձերից։

Հատվածներ ռուս ճարտարապետ Անդրեյ Իվանովի հոդվածից, որը հրապարակվել է «Ֆիրդուս․ տեղի հիշողությունը» գրքից։

Հայաստանի հանրային ռադիոյի երկար տարիների աշխատակից, «Արևիկ» մանկապատանեկան ալիքի ղեկավար Կարինե Գևորգյանն ուսումնասիրել է պետական արխիվն ու մեզ պատմել հետաքրքիր փաստեր հայկական ռադիոյի պատմությունից։

Հայտնի է Գետառի խոշոր վարարումների մի քանի դեպք, որոնցից ամենաուժգինը եղել է 1946 թվականի մայիսի 25-ի երեկոյան: Այդ իրադարձության ականատեսներից մեկը պատմել է ԵՐԵՎԱՆինիր տեսածի մասին:

Երևանի ամենահին շենքերից մեկը, որը հրաշքով պահպանվել է նորակառույցների միջև խցկված․ Արամի 80 (մեր նախկին խմբագրությունը)։

ԵՐԵՎԱՆը խնդրել է Fairwind խմբի անդամներին և ալբոմի շապիկի ձևավորող Վահան Ստեփանյանին հիշել կյանքի ամենակարևոր կասետները։

HAYP Pop Up Gallery-ն և Ցյուրիխի դիզայնի թանգարանը մեկ հարկի տակ են հավաքել տասնյակ քաղաքական պաստառներ: Դրանցից ամենահները 100 տարեկան են, իսկ ամենաթարմ՝ Թավշյա հեղափոխությանը նվիրված օրինակները՝ ընդհամենը մի երկու ամսական: