Էքսպատներ. Արցախին սիրահարվածները

Տիգրան Սուչյան 

Արցախի պետական ջազ նվագախմբի ղեկավար

Պատերազմից հետո եկանք վարպետության դասեր անցկացնելու, հետո նորից եկանք, հետո մի քանի անգամ էլ եկանք ու վերջ, արդեն Արցախում եմ ապրում: Իրականում դեռևս ամսվա կեսը Արցախում եմ, մյուս կեսը՝ Երևանում: Իսկ եթե ավելի ստույգ, ապա եթե կարևոր համերգ չկա երևանում, ես ամեն վարկյանը փորձում եմ Արցախում անցկացնել: 

Երբ ինձ առաջարկեցին լինել ջազ նվագախմբի ղեկավար, ինքնին նվագախումբ դեռ չկար: Մրցույթ հայտարարեցինք, դիմորդներն այնքան քիչ էին, որ անցանք տեղի մենթալիտետին բնորոշ տարբերակների՝ սկսեցինք հարց ու փորձ անել: Ու շատ արագ հավաքեցի երաժիշտներին: 

Պարզվեց՝ տաղանդավոր երաժիշտներ շատ կան, բայց բավականաչափ փորձ չունեին: Արվեստով այստեղ շատ չեն զբաղվում, բոլորը զինվորական են: 

Եթե վերջապես հաստատվի խաղաղություն, վստահ եմ՝ մեր նվագախումբը մեծ արդյունքներ կարող է ունենալ, երաժիշտներիս պոտենցիալը մեծ է: Բայց խաղաղության համար պետք է առնվազն քսան տարի ոչ մի կրակոց չհնչի: 

Արցախ գալու իմ մոտիվացիան պարզ է, ես այլ կերպ չէի կարող, ես չէի կարող մերժել առաջարկը, եթե տեսնում եմ՝ որքան շատ կա իմ՝ որպես մասնագետի, կարիքն այստեղ: 
Արցախը փոքր է, բոլորը բոլորին գիտեն, հիմա արդեն նաև ինձ են ճանաչում: Բայց սկզբում շատ էին հարցնում՝ հայաստանցի՞ ես: Միշտ պատասխանել եմ, չէ, ես երևանցի եմ: Ու հետո երկար զրույցներ այն մասին, որ չկա հայաստանցի, ղարաբաղցի, սաղս էլ հայ ենք ու վերջ:

Գալուց առաջ ես էլ էի մտածում, որ Արցախում բոլորը կռվող են, զինվորական ի ծնե: Այստեղ ապրելով տեսա, որ դա հարկադրաբար են անում, իսկ իրականում արցախցին ուզում է և՛ ջազ լսել, և՛ հանգիստ ապրել ու ստեղծագործել: Ես ինքս կռվող չեմ, հազար ներողություն, բայց ես դեմ եմ պատերազմներին: Ու եթե նույնիսկ զինվոր եմ, ապա արվեստի դաշտի, ես կարող եմ հաղթել բեմով, ելույթներով, հյուրախաղերով: Արցախին ես նվիրում եմ իմ զենքը՝ երաժշտությունը:

 
Ու հավատում եմ երաժշտության մոգական ուժին, այն մերձեցնում է բոլորին, հարթում սուր անկյունները:

Յակոբ Իփճեան

Արցախում մարդասիրական և բարեգործական ծրագրերի ղեկավար, Պետնախարարի խորհրդական

Մոտ 2 տարի է՝ Արցախում եմ: Ծնվել և հիմնական կրթություն ստացել եմ Կիպրոսում, այնուհետև իրավաբանություն և հաշվապահություն ուսուցանել Լոնդոնում: Պատերազմից անմիջապես հետո ընկերներով որոշել ենք տեղափոխվել Հայաստան օգնություն ցուցաբերելու համար: Զբաղվում էինք պատերազմի հետևանքով Արցախից տեղահանված հայրենակիցների խնդիրներով՝ համագործակցելով ՀՀ-ում գործող Արցախի օպերատիվ շտաբի և տարբեր կամավորականների հետ: Հիմնականում ֆինանսական աջակցություն էինք ցուցաբերում պատերազմի ընթացքում վիրավորված, ինչպես նաև զոհված ազատամարտիկների ընտանիքներին: Ուսումնասիրելով ստեղծված իրավիճակը՝ մեր խումբը որոշեց տեղափոխվել Արցախ և ծրագրերն իրականացնել տեղում: Սկզբնական փուլում անհրաժեշտ օգնության ուղղությունը հումանիտար բնույթի էր՝ սննդի և հիգիենայի պարագաների տեսքով, որից օգտվեցին սահմանամերձ համայնքների 400-ից ավելի ընտանիք: 

Պատերազմի ժամանակ ամենօրյա ռեժիմով կապվում էինք Արցախում բնակվող մեր ընկերների հետ և ճշտում հիվանդանոցներում անհրաժեշտ բժշկական սարքավորումների ցանկերը: Կիպրոսի հայ համայնքի ֆինանսական աջակցության շնորհիվ հնարավոր դարձավ ձեռք բերել նշված սարքավորումները, իսկ Արցախի օժանդակության մարմին հիմնադրամի հետևողականության շնորհիվ այն հասցնել Արցախ: Մեր խումբն աշխատում էր գրեթե բոլոր գերատեսչությունների հետ, շատ արագ հասկացանք, որ անհրաժեշտ է երկարաժամկետ ծրագրեր առաջարկել: Այդպես, օրինակ, իրականացրեցինք ջերմոցների կառուցում Ասկերանում, Բերքաձորում և Մարտակերտում, այնուհետև 31 ընտանիքի բաժանեցինք 93 մեղվի փեթակ: Այս ծրագրերը կյանքի կոչելուց առաջ նախօրոք ուսումնասիրում էինք տարածաշրջանում զարգացած ոլորտը, որպեսզի ավելի արդյունավետ լինի: Օրինակ Շուշիի շրջանի Լիսագոր, Եղցահող համայնքներում շատ զարգացած էր մեղվագործությունը: ԱՀ սահմանամերձ համայնքներում 26 000 ճուտ և համապատասխան քանակի կեր բաժանեցինք, որ տեղացիներն իրենց ֆերմաները ստեղծեն: Նշված բոլոր ծրագրերն իրականանում էին Սփյուռքի դրամահավաքների, անհատ դոնորների օգնությամբ, որոնց մեծ մասը այլազգի էին, ու, պարզապես վստահելով մեզ, պատրաստակամ էին օգնել: Մեր աշխատանքների հիմքում ներդրված էր շատ կարևոր սկզբունք՝ նույն մարդը երկու անգամ չպետք է շահառու դառնա, ընդ որում՝ ոչ միայն չկարողանա, այլև հենց ինքը չցանկանա: 

Պետական կառույցների պատասխանատուների հետ հանդիպումներից մեկի ժամանակ առաջարկ ստացա աշխատել Արցախի պետական նախարարի թիմում որպես խորհրդական: Հասկանալով Սփյուռքի ներուժի փորձի փոխանակման անհրաժեշտությունը՝ համաձայնեցի աշխատել հասարակական հիմունքներով: Առ այսօր փորձում եմ տեղայնացնել իմ գիտելիքներն ու հմտությունները: 

Արցախցիները սփյուռքահայերին շատ լավ են ընդունում, ինտեգրման խնդիր բացարձակ չկա: Տնային այցերի ժամանակ գրեթե բոլորը անպայման իրենց այգու բերք ու բարիքից են հյուրասիրում: Սկզբում արցախյան բարբառն ընդհանրապես չէի հասկանում, իսկ այսօր հանգիստ շփվում եմ: 

Երկար եմ մնում աշխատանքի վայրում, մինչև կեսգիշեր: Մենք վարժված ենք, որ մինչև գործը չավարտես, չես կարող տուն գնալ, օրենքով սահմանված աշխատանքային ժամը մեզ համար չէ: Այս սկզբունքը պետք է գործի նաև Արցախում, քանի որ այստեղ շատ, անթիվ, անվերջ գործ կա անելու: 

Արցախում ապրելու ընթացքում հասցրել եմ այցելել 64 համայնքներ, ծանոթանալ նրանց նիստ ու կացին: Ու հստակ օրինաչափություն եմ նկատել՝ մարդիկ չեն տեղաշարժվում, նույնիսկ կողքի համայնք երբեք չեն այցելել, փաստացի տեղյակ չեն իրենց երկրից, չեն ճանաչում Արցախը: Այս տարի ամռանը շատ մեծ թվով սփյուռքահայեր եկան ՀՀ, բայց նրանց տասը տոկոսն էլ չայցելեց Արցախ: Դա շատ ցավալի է: Սփյուռքը երեսուն տարի փոխանակ գա ու այստեղ ապրի, շենացնի այս բերրի հողը, ընդամենը փող էր փոխանցում, որ խիղճը հանգստացնի: 

Փողից առավել Արցախին այսօր անհրաժեշտ է մտածելակերպի փոփոխություն, սփյուռքի հետ հաղորդակցվելիս միշտ հորդորում եմ տեղափոխվել Արցախ: Եթե քսան հոգի այլ մտածելակերպով, մոտեցումներով տեղափոխվի ու տարբեր նախարարություններում աշխատի, Արցախը կարող է դառնալ Դուբայ: Իհարկե, եթե չգան էլ, միևնույն է՝ կամաց-կամաց կփոխվի, ես վստահ եմ, ամենակարևոր ձեռքբերումն արդեն ունենք. արցախցին որոշել է մնալ ու ապրել այստեղ: Իսկ այստեղ դժվար է ապրել, իրոք, դժվար է: 

Ժողովուրդն այստեղ գերզգացմունքային է, ու բնավ հեռատես չէ, ցավոք: Ընդհանուր տեսարանը շատ քիչ մարդ է տեսնում, չեն հասկանում՝ մի նախագիծն ինչպես է բացում մեկ այլ նախագծի ճամփան: Մենք ոչ թե մատնանշում ենք խնդիրն ու մի կողմ քաշվում, այլ լուծումներ ենք առաջարկում: Խնդիրները պետք է լուծել, ոչ թե խոսել դրանց մասին՝ ինչպես վերջին երեսուն տարին:

Խաչատուր Հայրապետյան 

Թումոյի Արցախի գրասենյակի ղեկավար
 

2021-ի դեկտեմբերից Արցախում եմ որպես Ստեփանակերտի Թումոյի ղեկավար։ Դրանից առաջ յոթ տարի Երևանի Թումոյում դասընթացավար էի: Միշտ գալիս է այն ակնթարթը, երբ զգում ես, որ արդեն պետք է փոխես կյանքդ: Այդպես, կնոջս առաջարկով, որոշեցինք տեղափոխվել Արցախ: Արցախն անծանոթ վայր չէր իմ համար, ես ծառայել եմ այստեղ, ընկերներ ունեմ, շատ անգամներ դասընթացներ եմ վարել Ստեփանակերտում: Ավելի շատ մտավախություն ունեի, որ կինս ավելի դժվար կադապտացվի, քանի որ իր համար անսովոր միջավայր էր: Բայց պարզվեց՝ երկուսս էլ պատրաստ էինք զրոյանալ ու փոխել մեր կյանքը, մեզ հետ՝ նաև մեր երեխան: 

Առաջին հերթին պետք է ադապտացվեինք տեղի մշակույթին, մենթալիտետին ու նաև բարբառին: Կինս շատ արագ սիրեց արցախցիներին, առանց լեզուն հասկանալու միանգամից լեզու գտավ: Ինձ էլ ավելի հեշտ էր` արցախցի երեխաներին հաճախ եմ տեսել այստեղ անցկացրած դասընթացների ժամանակ, շատերին էի ճանաչում: Աշխատանքի մեջ էլ բարդություն չեղավ, ամենուր նույն են թե նպատակաները, թե խնդիրները: Ծնողներն էլ ամենուր նույն դժվարությունները ունեն. ուզում են իրենց զավակների համար ամենալավը, բայց հաճախ արդյունքում բաց են թողնում հենց երեխայի հույզերը, մտքերը, ցանկություններն ու երազանքները: 

Մոտ 1100 երեխա է հիմա հաճախում Ստեփանակերտի Թումո, բայց դա չի մեր ամբողջական պոտենցիալը: Մեծ կենտրոնը Ստեփանակերտում է, փետվարին բացեցինք Թումո տուփեր Մարտակերտում, մի քանի ամիս հետո` Մարտունիում ու Ասկերանում: Ցավոք, այս փոքր Արցախում տեղափոխման խնդիրներ կան՝ ճանապարհների, տրանսպորտի բացակայություն: Շրջանների դպրոցներ ուսանողներ գրանցելու համար հաճախ ենք այցելում, ադպիսի մի հանդիպման գնալիս նեղ ճանապարհով անցնելիս ադրբեջանական մեքենան հանդիպակաց քշեց ու մեզ գլորեց ձորը: ԶԼՄ-ներով էլ գրեցին այդ մասին, մեծ արձագանք եղավ: Բարեբախտաբար, շատ չտուժեցինք, արագ հավաքվեցինք, որոշեցինք մեր գործը շարունակել: Իհարկե, դպրոցի տնօրենին զգուշացրել էինք, բայց մինչև մեծ ուշացումով հասանք Հաթերք, բոլոր ծնողները չէին սպասել: Բայց հիասթափվելը, թևաթափ լինելը ոչ մեր մասին է, ոչ էլ Արցախի, այստեղ նման բառերը պարզապես տեղ չունեն: 

Անդադար ինչ-որ նախագծեր ենք կյանքի կոչում, համագործակցում ուրիշ կառույցների հետ: Վերջերս Սիվիլնեթը աշխատարան արեց, մեր սաներին վերապատրաստեցին, նրանցից մեկը` Անի Բալայանը, նույնիսկ ընդունվեց աշխատանքի հենց Արցախի Սիվիլնեթ, հիմա օպերատոր է: Արցախում էլ, ՀՀ-ում էլ անսահման հետաքրքիր, առաջադեմ սերունդ է մեծանում, ոչ ստանդարտ մտածելակերպով ու խնդիրներին այլ լուծումներ տվող: Ես նրանց հաճախ եմ լսում, սովորում նրանց չափ կաղապարներից դուրս մտածել: Ես հավատում եմ մեր սերնդին: Ու շատ կուզեմ, որ երեխաների ծնողներն էլ իմ պես հավատան: 

Իմ ապագան Արցախում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ կարող եմ օգուտ բերել ու իմ առջև դրված բոլոր նպատակները ավարտին հասցնել: Պետք է անկեղծ ասեմ` ես չեմ հավատում բացարձակ խաղաղությանը, ես հավատում եմ նոր սերնդի նոր ուժին ու նոր լուծումներին:

Զաքար Քեշիշյան

Շուշիի «Վարանդա» երգչախմբի ղեկավար

Ծագումով մուսալեռցի եմ, ծնողներս հետո Այնճար են տարագրվել, ես ապրել եմ Լիբանանում, 88-ին ընդունվեցի Երևանի պետական կոնսերվատորիա, ամիսներ անց շարժումը սկսվեց: 89-ի ապրիլի երեքին մի խումբ ուսանողներով եկանք Արցախ համերգների: Օրական 4-5 համերգ էինք տալիս՝ երաժշտական ուսումնարանում, հիվանդանոցում, դպրոցներում, Մետաքսի գործարանում: Շատ շրջաններում եղանք՝ Մարտունի, Հադրութ, Մարտակերտ, Ասկերան, Շուշի չգնացինք, մերը չէր դեռ, միայն հեռվից էինք նայում՝ ինչպես հիմա: Երգում էինք Կոմիտաս, ես շվիով ժողովրդական երգեր էի նվագում: Մեր նպատակն էր ցույց տալ այստեղի ժողովրդին, որ Հայաստանը ձեզ հետ է: Համերգների ընթացքում կոչեր էին հնչում, «միացում» էինք ուզում: հաջորդ անգամ եկա 92-ին ու արդեն Շուշիում էլ համերգ ունեցանք: Այնքան լավ անցավ, որ որոշեցինք Շուշիում երգչախումբ հիմնել: Ինձ էլ նշանակեցին խմբավար: 92-ի նոյեմբերին եկա Շուշի ու մինչ այսօր անվերջ վերադարձի մեջ եմ, ամեն տարի առանց բացառության ամռանը ես այստեղ եմ արդեն 30 տարի: 

Երեխաների հետ հենց առաջին հանդիպման ժամանակ հնչեց տագնապի ազդանշանը, դեռ պատերազմ էր ընթանում: Շուշիի Արամ Մանուկյան վարժարանում էինք, շատ վախեցա երեխաների համար, սկսեցի գոռալ «երեխաներ, իջեք վար»: Երկու պայթյուն եղավ, բարեբախտաբար զոհեր չեղան, բայց հենց գնացին ինքնաթիռները, երեխաները սկսեցին ձեռ առնել ինձ՝ «պարոն Զաքարը վախում ա, վախում ա»: Հասկացա, որ պետք է լինեմ իրենց պես անվախ: Հետո երբ էլի գալիս էին ինքնաթիռները, ես չէի համարձակվում վախենալ: 

Սկզբում դժվար էինք հասկանում իրար, երեխաները ռուսախոս էին, բարեբախտաբար, մուսալեռի բարբառը նման է արցախյան դարձվածքներին, նույն գրաբարից է, մի կերպ հասկացանք իրար, մինչև սովորեցի: Մհեկ լյոխ գյուդում ըմ: 

Ինձ գրավել էր ժողովուրդը: Մարդիկ՝ ինձ համար ընդունելի կամ անհասկանալի ավանդույթներով: Երեսուն տարի է՝ այստեղ եմ, վստահ կարող եմ ասել՝ արցախցիները բարի են ու հյուրասեր, պատվախնդիր ու հայրենասեր են, անդավաճան ընկերասեր են, լեռնեցի են՝ մարդկային բարձր արժեքներով: 

Առաջին տասնհինգ տարին ձմռանը սարսափելի էր Շուշիի վիճակը, ջեռուցում չկար, դադարեցվում էին պարապմունքները: Ամռանն ակտիվանում էինք: Ես էլ ավարտում էի գործերս Բեյրութում, որտեղ նույնպես խմբավար եմ երկու երգչախմբում, ու գալիս էի Արցախ: Ծանր էր պատերազմից հետո Շուշիի կողքով անցնել ու չմտնել իմ այդքան պաշտելի քաղաք… Բայց հենց հասա Ստեփանակերտ, տեսա, որ կյանքը շարունակվում է, պարտավոր ենք ապրել: Անցյալ տարի միայնակ սփյուռքահայի կարգավիճակ ունեի: Հասկանում եմ, կան անձնագրային խնդիրներ: Հասկանում, բայց չեմ համակերպվում: Այս ժողովրդին սիրահարվելը հեշտ է, պարզապես պետք է ճանաչել նրանց: Տեսնել, շփվել հենց արցախցիների հետ, այլ ոչ թե շարունակել սեպ խրող քաղաքականությունը: