Լուսինե Հովհաննիսյան․ Երևա, երևա, Երևան

Ես գիտեի, թե ծովը քաղաքի պարտադիր մաս է ու համբերատար Երևանում ծով էի փնտրում, վստահ լինելով, որ մի օր քայլելիս ծովը բացվելու է։ Այնքան վստահ էի, որ նույնիսկ չէի հարցնում՝ բա, ծովն ուր է։ Մի օր, Կոմիտասի պողոտայի զբոսայգում՝ «Պրահա» հյուրանոցի հատվածում, հեռվից գտա ծովի մոխրագույն գիծը։ Հասմիկ տատիս ասացի՝ ծովը, ինքը ժպտաց, ես ժպիտը չհասկացա ու բաց թողեցի տատիս պինդ ձեռքը ու կարոտած, հրճվանքից խեղդելով վազեցի։ Երբ ահագին մոտեցա, պարզվեց ասֆալտի նեղ գիծ է՝ այգու երկու հատվածների միջև ընկած ասֆալտի նեղ ճանապարհ։ Կարճատեսությունս հավանաբար սկսվել էր հինգ տարեկանից։ Առաջին հատվածում զբոսայգի էր, երկրորդում՝ կարուսելներ, կարծեմ։ Հեռվից ասֆալտի նեղ գիծը նմանեցրել էի ծովի հորիզանական ջրագույն բացվածքին։ Վազելս հիշում եմ ու հիշում եմ, որ երբ տեղ հասա, ամոթից կերա կարմիր ժակետիս կոճակը, այն ժակետիս, որի եզրերը կապույտ ու սպիտակ էին, ու մյուս՝ հորական տատս, հորաքրոջս բազմաթիվ լավ հատկանիշների թվում միշտ նշում էր նաև այդ գերմանական ժակետը, որ ինք էր ինձ նվիրել։ Այդ օրը հարցրեցի՝ բա ծովն ուր է։ Ասացին՝ ծով չկա։ Սկզբում հարցրի տատիս, հետո, մտածեցի, երևի նա ծովի տեղը չգիտի, հարցրեցի ծնողներիս, ու երբ հայրս ասաց՝ ծով չկա Երևանում, իմացա, որ Երևանում ծով չկա։

Երևանում ծով չկար, բայց շատ ձյուն կար։ Յոթանասունականների ձյունը ոչ թե գալիս էր քաղաքի վրա, այլ քաղաքն էր մտնում ձյան տակ՝ կզակը մտցնում ձյան մեջ ու նայում անցուդարձին։ Ձմռանը Երևանում, երբ ձյունը շատ գալիս էր ու նստում, փոխվում էր քաղաքի ձայնը, ցնդելու հաճելի խլություն էր մտնում քաղաքի ձայնի մեջ՝ ընտանեկան ակուստիկա։

 

«Դիքերն» էին շատ բակերում։ Բակերի թեք հատվածները ձմռանը երջանկություն էին գեներացնում։ «Դիքերից» իջնող սահնակների վրա սովորաբար չորս գույնի նեղ փայտեր էին լինում՝վառ կարմիր, վառ դեղին, վառ կանաչ, վառ կապույտ։ Ու եթե մեկի սահնակի փայտերի գույնը տարբեր էր՝ անպայման նկատում էինք։ Մենք գիտեինք որը ում սահնակն է, թեև դրանք իրարից տարբերելը շատ դժվար էր, բայց մենք գիտեինք միմյանց սահնակների գունավոր փայտերի գույների հերթագայությունը։ Մեր շարֆերը դիմացից դեպի հետ էին կապում՝ բերանները ներառելով բրդյա ծակող կտորի մեջ։ Բոլորիս ձեռնոցները մի մատով էին, իսկ ով հինգ մատանի ձեռնոց ուներ՝ նա հատուկ էր։ Մեր վերարկուները կոճկում էին մինչև վերջին կոճակը ու դեռ մի փոքրիկ կոճակ էլ օձիքի վրա կար, որը մտնում էր թելով բարակ ճարմանդի մեջ։ Մեզ խեղդում էին, որ չմրսենք, իսկ մեզ ձմռանը երջանկությունը գժվեցնում էր։

Մեր բակը երկու կողմ ուներ՝ բակ ու «շենքի հետև»։ Երևանի բոլոր բակերում մեզ, բոլոր տարիքներում ասում էին «շենքի հետև չգնաս»։ Ու շենքի հետևը ձեռք էր բերում մի ուրիշ ձգողականություն։ Մեր շենքի հետևը հսկայական այգի էր, նեղ արահետներով, ծաղիկներով ու ծառերով, դաշտային ծաղիկների հոտից շշմում էինք։ Չեմ խաբում, ես ընդհանրապես գրեթե չեմ խաբում։ Ու չեմ չափազանցնում, միշտ պատմում եմ վավերագրական ճշտությամբ։ Մեր շենքի հետևի այգում աճում էին «խնձորիկ» կոչվող, կամ էլ մենք էինք այդպես ասում, դաշտային բաց յասամանագույն ծաղիկներ ու «շնիկ» կոչվող, կամ էլի մենք էինք այդպես ասում, դեղին, գլուխները կախ ծաղիկներ։ Ու այգին լիքն էր դրանցով, մեկ էլ դեղնագլուխ այն ծաղիկները, որ պոչից կաթ էր գալիս, խատուտիկը՝ խակ վիճակում։ Ու մենք ասում էինք՝ թունավոր է։ Մեր շենքի հետևում մի հիմնարկ կար՝ «Ընդերքի պետական վարչության կենտրոնական լաբորատորիա», կարմիր քարից շենք էր։ Հին ցուցանակի վրա անունը նոր եմ կարդացել, փոքր ժամանակ ասում էինք «լաբորատորիա»՝ չիմանալով դա ինչ է։ Հավանաբար հիմնարկի համար էր այս հսկայական կանաչ տարածքը՝ ծաղիկների ու ծառերի մեջ կորած։ Մեր շենքի հետևը դուրս էր գալիս Կոմիտասի պողոտա, ու ավարտվում էր այգին երկու մեծ, բաց լողավազանով, որոնց ներսը ամեն գարնան ներկվում էր վառ երկնագույն յուղաներկով։ Մենք հսկում էինք, որ թաց յուղաներկի վրա աղբ չլցվի։ Հետո ամռանը ջուր էին լցնում ու լողանում էինք, տղաները՝ մի լողազավանում, աղջիկները՝մյուս։ Հիմնարկը պահակ ուներ՝ հադրութեցի Հակոբ դային։ Նա ինչքան հիմնարկն էր հսկում, դրա կրկնակի էլ՝ մեզ։ Ջղայնանում էր, զգուշացնում էր, կանչում կոնֆետ էր տալիս, հարցուփորձ էր անում։

Հիմա, Կոմիտասի մեր շենքի հետևի դրախտի տեղում, մեր բետոնի տակ անցած լողավազանների տեղում, վեր են խոյանում «KFC» հավային ասորտին ու մի առևտրի կենտրոն։

Յոթանասունականներին քաղաքում քաղցր բամբակ կար։ Այդ բամբակի կարևոր ու ամենագայթակղիչ բաղկացուցիչը սպիտակ, մանկական վաննաներն էին, փողոցում սպիտակ, քաղցր բամբակը վաճառվում էր մանկական, սպիտակ էմալով պատված, կլոր եզրերով վաննաների մեջ։ Ես շատ ուշ էի հասկացել, որ դրանք երեխա լողացնելու սովորական վաննաներ են, ինձ թվում էր բամբակը հենց դրանց մեջ է լինում միշտ և ամեն տեղ։ Իսկ հասկացել էի, երբ մի օր կանգառում մորս ձեռքը քաշելով տարա դեպի սպիտակ վաննան ու ապացուցեցի, որ ճիշտ էի ասում՝ բամբակ են վաճառում։ Վաննան դատարկ էր, որովհետև կանգառում կանգնած տղամարդը ուղղակի իր տան համար գնած մանկական վաննան տանում էր տուն։ Աննշան բաներ կան, որ մեծ հիասթափություն են։ Դրանցից մեկը քաղցր բամբակի ու սպիտակ վաննայի իրար հետ ի սկզբանէ կապ չունենալու բացահայտումն էր։

Փոքր ժամանակ Երևանի փողոցներում ինչ կարդալ չէր ստացվում, ես դասավորում էի մի կերպ՝ երեք այբուբեն իրար խառնելով, իսկ այբուբենները ես սովորել էի չորս տարեկանում, ինքնուրույն, հնարավորություն տալով հարազատներիս ամեն տեղ արտասովոր ընդունակություններիս մասին պատմություն պատմելու, որոնք հետո կորան, մի խոսքով, ես միացնում էի բոլոր այբուբենների տառերը, որ բառը ստացվի։ Այդ բառերից մեկը կարմիր տուրիստական «Իկարուսների» վրա գրված լատիներեն «Ikarus» բառն էր, որի տառատեսակը կանոնավոր չէր ու ես կարդում էի «Սկապիմ», որովհետև տպագիր «I» մեծատառը ռուսերեն թարս «С»-ի էր նման ,ձեռագիր լատիներեն «r»-ն՝ ռուսերեն ձեռագիր «п”-ի, իսկ վերջին տառը ես հնարում էի, որ բառը ավարտուն դառա։ Դրանցից էր նաև Կոմիտասի պողոտայի վրա գտնվող Optika-ն։ Ես հարց տալ չէի սիրում, ինքս էի որոշում ու որոշել էի, որ ուղղակի մարդիկ սխալ են գրել, պիտի գրեին «ապտեկա»՝ գրել են «օպտիկա»։ Հարցը փակված էր։ Իսկ առաջին «վերծանումս» եղել է «օռըսըկըզը» բառը, «Օռսկ 3» սառնարանի վրա։

Կոմիտասի պողոտայի վրա, թե՝փողոցի, մեր ժամանակ այն փողոց էր, դեղատուն կար մեծ։ Դեղավաճառի կարմիր մազերը խաղաքարտի «ղառի» ձև ունեցող սանրվածքի մեջ էր հավաքած, այդպիսի սանրվածք միայն այդ սիրուն կինն ուներ ու ես նրան հիշել եմ, որովհետև մի օր մեր մեծ բակի պատշգամբներից մեկում հայտնաբերեցի իրեն՝ ինքը նույն դեղատան շենքում էր ապրում, ես նրան տեսել էի պատշգամբում։

Յոթանասունականներին քաղաքում շատ կոշիկի արտելներ կային ու այդ տարիներին կանայք հատկապես շատ էին պատվիրում հայ վարպետների կարած սև, լաքապատ (լակիրովաննի) երկարաճիտ կոշիկներ՝ հաստ պլատֆորմով։ Երեկոյան, երբ աշունն արդեն սառեցնում էր բեժ անձրևանոցների տակ թաքնվող երևանցիներին՝ ես ու մայրս գնում էինք արտելում պատվիրած իր լաքապատ կաշվից երկարաճիտ կոշիկը փորձելու։ Իսկ մեր պատշգամբից երեկոյան ուշ երևում էր բարձրահարկ շենքի վրա ռուսերեն «Իզվեստիյա» թերթի գովազդը՝ շատ մեծ ու լուսավորվող տառերով։

Բակում ապրում էր իմ ընկերուհի ռուս Իռան, որը մեզ սովորեցնում էր, որ չի կարելի ասել «պեռվա, վտառո», այլ պիտի ասվի՝ «պեռվայա, վտառայա»։ Հո չէինք գժվել՝ գոռայինք «պեռվայա»։ Բակում էլի շատ հետաքրքիր մարդիկ կային, օրինակ տատիկիս զրույցի ընկերուհի Խանումը, որը գալիս էր տատիկիս օգնելու, որ վերմակը կարեն։ Ինքը նստում էր աթոռին, տատս՝ գետնին կռացած կարում էր փռած վերմակը։ Խանումը պատմություններ էր պատմում ու դրանով երևի օգնում էր իմ բարձրահասակ տատին՝ ոտքերը երկար, գետնին նստած, ակնոցը խիստ դեմքին։ Բայց Խանումը խոսում էր Խոյի թեժ բարբառով, տատիկս փայլուն գրական հայերեն գիտեր, Ղարաբաղի բարբառը ու ռուսերենի իր վերսիան, որը որոշ տարբերություններ ուներ ընդունված ռուսերենից ու նա վստահաբար չէր հասկանում Խանումի պատմածների կեսից ավելին, բայց իրենք օրվա կեսը միասին էին անցկացնում։ Երբ առաջին դասարանում, սեպտեմբերի մեկին դասագրքերը բերեցի տուն ու երաժշտության դասագրքում կարդացի Կարա-Մուրզա ու ծիծաղեցի, տատս սկսեց բաներ պատմել Կարա Մուրզայի մասին ու ես ծիծաղեցի տատիկիս «չիմացության» վրա, թե՝ Կարա-Մուրզան ոնց կարող է հայ լինել, եթե ազգանունը «յանով» չի վերջանում, սկսեցի ծաղրել տատիս «չիմացությունը» ու երբ համը հանեցի, տատս կանչեց Խանումին, որը կողքի տանն էր ապրում, իսկ ավելի ճիշտ մենք էինք իրենց կողքի տանն ապրում։ Ես Խանումից վախենում էի։ Խանումը ձեռքի փայտը բարձրացրեց ու ընկավ հետևիցս, տատս բռնեց Խանումի ձեռնափայտն ու ասաց՝ «խելագար ե՞ս»։

Մեր բակում մի հայրենդարձ ընտանիք կար, իրենց աղջիկը մեր հասակակիցն էր ու բակից, երբ բոլորը «տատիկ» էին կանչում, ինքը գոռում էր «մեծ մայրիկ»։ Մենք քրքջում էինք, ինքը նեղվում էր ու տատիկին մի բան ասելու համար բարձրանում էր տուն՝ էլ չէր կանչում։ Լավն էր «մեծ մայրիկ» կանչող Արմիկը, մենք էլ էինք լավը, ուղղակի ուրիշի վրա քրքջալը մանկության դրաման էր, ես ինքս տատիս «Հասմիկ մամա» էի ասում, որովհետև ինքն էր ինձ պահել, ես իրեն էի «մամա» ասել ու հետո, երբ սրբագրում են մտցրել, որովհետև մամա ունեի՝ ես նրան դարձել էր «Հասմիկ մամա», ու ես էլ բակից նրան բարձր չէի կանչում, որովհետև վախենում էի ընկերներս ծիծաղեն, ու երբ Արմիկը կանչում էր «մեծ մայրիկ» ու բոլորի հետ ես էլ էի ծիծաղում, իբր՝ իմ հիշողության անթիվ գալարների մեջ այս դրվագը տեղավորվեց ու մնաց։

Ամեն տուն քաղաքին կապող գլխավոր տրանսպորտ ունի։ Կոմիտասում մեր տունը քաղաքին կապող գլխավոր տրանսպորտը տրամվայն էր։ Կարմիր կոնքերը օրորելով իջնում էր լայն փողոցով, ապահով՝ իր երկաթգծերի բաց արահետով։ Համ փողոցի մեջտեղում էր, համ ոչ մի մեքենայի հետ կապ չուներ ինքը՝ կարմիր, նեղ կոնքերով տրամվայը։ Մեր տունը քաղաքին կապող երկու տրամվայ կար․ մեկը բերում էր դպրոց, ու մեր վերջին կանգառը «Նաիրի» կինոթատրոնի մոտ էր՝ Լենինի պողոտայի վրա, որտեղ պողոտայի կենտոնում մի «բարձրավանդակ» կար՝ տրամվայի սպասողների կանգառը։ Իսկ մյուսը յոթ համարի տրամվայն էր, որն ամենաերկար, ամենասիրելի տուն բերող տրամվայն էր ամբողջ կյանքում։ Տրամվայը արտասովոր սիրուն էր ձմեռվա վաղ առավոտներին, երբ գնում էինք դասի ու մեկ էլ շատ ուշ ժամերին, որովհետև երբ քաղաքը մթնում էր կամ դեռ մութ էր, ու հատկապես երբ ձյուն էր, մթության մեջ, ու առատ թափվող փաթիլների տակ տրամվայն իջնում էր ներսի լույսերը վառած։ Երբ տրամվայի ներսի լույսերը վառվում էին՝ ինչ-որ անդերսենյան բան կար դեռ չբացված օրվա մթության մեջ կամ արդեն մայր մտնող օրվա աղջամուղջում, ձյան տակ, ներսի լույսերը վառած տրամվայի ներսում։ Իսկ եթե ներսում երկու ազատ տեղ էր լինում, որտեղ դու կարող էիր նստել պատուհանի մոտ, իսկ մայրդ կողքիդ ու բռնում էիր նրա ամենակարևոր ձեռքը ու նայում դուրս տրավայի մեծ պատուհանից՝ կյանքը մի շշմեցնող հաճույք էր, մանավանդ եթե դասից տուն ճանապարհն էր, ոչ թե հակառակը։

Մայրս մի անգամ իր հետ տարավ ատամնաբույժի։ Մասնավոր ատամնաբուժարան էր՝ Տերյանի վրայի ներկայիս «Էդելվեյս» հյուրանոցի հետևի շենքի կիսանկուղային հարկում։ Ատամնաբուժարանը իմ հիշողության մեջ մնացել է մեկ բանի շնորհիվ․ ատամնաբույժը մորս ու մյուս հիվանդներին, երբ նրանք մի բան էին հարցնում, ասում էր՝ «համմեեե՞»։ Այդ բառն առաջին անագմ էի լսում՝ ինչպես կարող էի չհիշել։ Երբ ռուսախոս մայրիկիս հացրեցի «համեն» ինչ է, ասաց՝ «ու պապի սպռոսիշ»։ Այդ օրն իմացա ինչու էր ատամնաբույժն ասում «համե» ու էլի շատ բաներ իմացա։ Նաև այն, որ մեր բակի Արմիկի «մեծ մամա»-ն ու «համեն» իրար հետ կապ ունեն։

Յոթ համարի տրամվայը մեզ Կոմիտասից տեղափոխեց Պարոնյան-Լեո խաչմերուկ, որտեղ պիտի ապրեինք արդեն մինչև մեր հայրական տունը թողնելու օրը։ Յոթ համարի տրամվայը մեզ բերեց նոր տուն, իսկ հին տանը մնաց իմ բարձրահասակ Հասմիկ տատի հուշը։ Նրա գնալով Երևանում ես առաջին անգամ ուժեղ ու սարսափելի տխրեցի։

 

Լեո-Պարոնյան խաչմերուկի մեր նոր ու մեծ տան հասցեն Իսրայելյան փողոց էր։ Այդ հասցեն չգիտեր ոչ ոք՝ բնակիչներից ու ԺԷԿ-ի աշխատողներից բացի։ Իսրայելյան փողոցն ըստ էության մեր բակն էր, շենքի հետևը, որտեղ հիմա Փարաջանովի տուն-թանգարանն է։ Մեր փողոցը երբեք ցուցանակ չունեցավ, միայն անկախությունից շատ հետո փակցվեց «Իսրաելյան» ուղղագրական սխալով ցուցանակը։ Երբ առաջին անգամ մերոնք տարան Սարդարապատ ու բացատրեցին, որ հեղինակը այն նույն Ռաֆայել Իսրայելյանն է, հարցրեցի, թե ինչու է ճանաչված մարդու անունով կոչվում մեր «հայաթը»։ Իսրայելյան փողոց, իրոք գոյություն չուներ, բայց մեր հասցեն քառասուներեք էր, որից տրամաբանորեն հետևում էր, որ պետք է լիներ Իսրայելյան մեկ, երկու, երեք ու մինչև գոնե քառասուներեք։ Բայց այդ փողոցը մեր բակի երեք շենքերն էին ու կողքի Կենտրոն ոստիկանության, իսկ այն ժամանակ՝ Սպանդարյան միլիցիայի շենքն ու դատարանը։

 

Մեր նոր տան պատուհանից տեսած իմ առաջին հիշարժան ու ամբողջ կյանքում անբաժանելի մաս դարձած պատկերը դատարանի դռանը շատ մոտ կանգնող մեծ, փակ թափքով մեքենան էր, որի մեջ արագ խցկում էին դատարանի շենքից դուրս եկած դատապարտյալներին։ Անմիջապես լսվում էր հեծկլտացող կանանց ձայնը ու ես կարող էի մի ամբողջ օր մտածել նրանց մասին։ Կոմիտասի փողոցի բակում ավելի ուրախ էր, ինչ խոսք, բայց սա կենտրոն էր, մեծ տուն, մշտական ջուր։ Երբ տանն ասում էին՝ մշտական ջուր, մտածում էի՝ ինչ հիմարություն, իսկ տուն կա՞, որտեղ ջուր չլինի։ Երբ բարեկամների, ծանոթների ու ընկերներիս տանը տեսնում էի լողասենյակներում ջրով լցված վաննաները՝ շատ երևանյան պատկեր, շատ էր ինձ դուր գալիս գույնը, տեսքը ու մորս խնդրում էի, որ մենք էլ վաննան միշտ ջրով լցված պահենք։ «Մենք մշտական ջուր ունենք, ինչի՞ համար»։ Իսկ ինձ դուր էին գալիս մաքուր ջրով լցված վաննաներ ունեցող տները։

Լեո-Պարոնյան խաչմերուկ մեզ հետ տեղափոխված միակ հարազատ բանը յոթ համարի տրամվայն էր։ Տրամվայը վերևներից գալիս, Կոմիտասով իջնում հասնում էր Պարոնյան փողոց՝ զնգոցով ու աղմուկով։ Հետո, շատ հետո, երբ պատերազմ էր, Երևանի իմ միակ հաճելի բանը մնացել էր յոթ համարի տրամվայը, ու երբ նույնիսկ հոսանքազրկվում էր ու կանգնում, մարդիկ չէին իջնում, նստած սպասում էին՝ դուրսը ցուրտ էր ու շարժվելու տրամադրություն չկար։

Բայց Լեո-Պարոնյան խաչմերուկի մեր տունը քաղաքի հետ կապող գլխավոր տրանսպորտն այլևս տրամվայը չէր։ Մենք ամեն օր իջնում էինք Փակ շուկայի դիմացի կանգառ ու սպասում 24, 51, 17 համարի ավտոբուսներին ու 1 համարի տրոլեյբուսին։ Սրանք ուղիղ գծով հասնում էին Սայաթ-Նովայի արձանի կանգառ, որտեղ իջնում էինք ու վազեվազ հասնում Կրուպսկայայի դպրոց։ Առաջին համարի տրոլեյբուսը շքեղորեն պտտվում էր Մոսկովյանով ու կանգնում Պուշկինի դպրոցի մոտ, որտեղից՝ առանց փողոց անցնելու թեքվում էինք Տերյան ու հասնում դպրոց։ Բայց տրոլեյբուսները դանդաղ էին գնում ու մենք որոշել էինք, որ դա տատիկների տրանսպորտ է, ամաչում էինք նստել։

Ես վստահ եմ, որ կլաուստրոֆոբիան որպես երևույթ առաջացել է սովետական տրանսպորտում, մասնավորապես՝24, 51, 17 համարի ավտոբուսներում։ Ամեն օրը հաղթանակ էր, եթե կարողանում էի ճիշտ կանգառում իջնել ու իջեցնել չորս տարի փոքր եղբորս։ Այդ ժամանակ տրանսպորտում տոմսը դակում էին, կախովի, փոքր դակիչներ կային, ու ավտոբուսներում ամենատարածված ու հաճախ լսվող երկու արտահայտություններն էին․ «առաջացեք մի քիչ կամ՝ մի հատ էս կդակե՞ք»։ Նոր էինք տեղափոխվել ու ես փոքր էի, բայց արդեն ինքուրույն էի գնում դպրոց, արդեն կարճատեսություն ունեի, բայց սկզբունքորեն ակնոց չէի դնում, առաջին դասարանցի եղբորս հարցրի՝ որ համարն է, ասաց՝ 24։ Նստեցինք, ու երբ Լենինի պողոտայով ուղիղ գնալու փոխարեն դեղին Իկարուսը թեքվեց Ամիրյան փողոցով ու սլացավ մինչև հրապարակ՝ հասկացա, որ չորրորդ համարի ավտոբուսն էր, մեզ զգուշացրել էին, որ չշփոթենք։ Ինձ թվաց էլ չենք գտնվի ու հիմա հայտնվելու ենք օտար մարդկանց մեջ, օտար քաղաքում ու էլ տան ճանապարհը չի գտնվելու։ Վախից սիրտս թպրտում էր աշակերտական գոգոնոցի թևի տակ, բայց ուղեղս աշխատեց, որ ընթացքում պիտի հիշվող ցուցանակները կարդամ, որ հետ գամ ոտքով։ Միակ հիշվող ցուցանակը «Լիլիթ» սրճարանն էր Ամիրյանի սկզբում։ Երբ մի կերպ «Արմենիա» հյուրանոցի մոտ իջանք ու դավին անտեղյակ, ցավին անտարբեր առաջին դասարանցի եղբորս ասացի կորել ենք, բայց կգտնենք, ինքը ամուր բռնեց ձեռքս ու մենք գտանք «Լիլիթ» սրճարանը», այդպես միայն հեքիաթի երեխաներն են ուրախանում, գտանք «Լիլիթ» սրճարանը, գտանք Լենինի պողոտան, անցանք Ամիրյանը ու տրամաբանորեն արդեն, պիտի մեր ավտոբուսներից մեկը գար այդ հաջորդ կանգառը։ Նստեցինք ու մոտավորապես դասի կեսին հասանք դպրոց։

Կրուպսկայայի դպրոցի բակում չորս մարմարյա ցայտաղբյուր կար, մեծ ու փոքր, երկուսը հին մասնաշենքի մոտ, երկուսը՝ նոր։ Հիմա անջուր ցայտաղբյուրների գլխին կավե կճուճներ են ու մեջը մշտադալար բույս, որն այդ օրը դալար չէր։ Երբ մենք նոր էինք դպրոց գնում, դպրոցում մի տխուր պատմություն էր պտտվում այն մասին, որ ամռանը, դպրոցի կաթսայատունը պայթել է, ու զոհեր են եղել, մեկը մեր ուսուցիչներից մեկի ամուսինն էր։ Այդ ուսուցչուհին ամբողջ կյանքում տխուր ու ջղային էր։ Չնայած մեր դպրոցում շատերն էին ջղային, բայց չգիտեմ ինչու հենց ինքը ինչ-որ կարեկցանք ու ըմբռնում էր առաջացնում, երևի որովհետև տխուր էր։ Տասներորդ դասարանի ավարտական քննության ազատ թեմայով շարադրությունս ինքն էր ստուգել հենց իմ ներկայությամբ։ Մինչև արյունս սառում ու նորից տաքանում էր տասնյոթ տարեկան երակներիս մեջ՝ ինքը, այդ միշտ ջղային ու տխուր կինը սկսեց լաց լինել։ Անկեղծ ասած չէի հասկանում ինչու, որովհետև ես տխուր բան չէի գրել։ Թեման կարծեմ այդ տարի «Բարև, մարդ աստծո էր», ես լավ չէի հասկացել դա ինչ է նշանակում, բայց քանի որ միայն ազատ թեմայով կարող էի գրել, ես ընդհանրապես չէի հասկանում այն ժամանակ ինչ է նշանակում վեպի գաղափարական բովանդակություն ու նմանատիպ բաներ, մի քանի րոպե մտածելուց հասկացա, որ սա այն վերնագիրն է, որ ինչ ուզես կարող ես գրել։ Հիշեցի, որ ոտքով քննության գալիս Մարգարյան ծննդատան մոտով անցնելիս նոր ծնված երեխայի ձայն լսվեց առավոտվա լռության մեջ, ու գրեցի այդ երեխայի մասին։ Պարզվեց, գրավորս ստուգող մեր ոսուցչուհու հարսը այդ օրը տեղափոխվել էր ծննդատուն ու ինքը սպասում էր լուրի։ Այդպես ես ստացա իմ շքեղ հինգը ավարտական քննության շարադրությունից։

Երևանի, լուրջ դրվագներից մեկը, իր փոքր դետալներով հիշողության մեջ շատ ամրացած՝ դպրոցների ութերորդ դասարանի քննություններն էին։ Դրանք ավարտական չէին, բայց առաջին քննություններն էին, իսկ նրանց համար, ովքեր գնալու էին արհեստ սովորելու՝ ավարտական էին։ Առաջին անգամ այդ քննությամբ սովետական աշակերտներս պատկերավոր ու տեսանելի առնչվում էինք պետության հետ։ Դասասենյակում, որտեղ մինչ այդ երբեք դաս չէինք արել, մի քանի ուսուցչից հանձնաժողով էին կազմել, գարնան վերջն էր, պատուհանը բաց էր ու ծաղկած ծառի ճյուղը մտնում էր Տերյան փողոցի վրայի Կրուպսկայայի դպրոցի հին մասնաշենքի պատուհանից ներս, ուսուցչի սեղանին սպիտակ սփռոց կար, որը մինչ այդ չէր լինում, մեկ էլ ռադիոընդունիչ կար, որով պետք է հայտնեին հանրահաշվի քննության վարժությունների, խնդիրների համարները։ Ամեն ինչը, մի խոսքով, ուրիշ էր։ Ռադիոյով պետք է հայտնեին մեր վարժությունների ու խնդիրների համարները։ Սա պետական գործ էր, փաստորեն, ու մենք շատ կարևոր էինք։ Երբ ծանոթ հաղորդավարուհու ձայնը պաշտոնական ձայնով ու հատ-հատ սկսեց հաղորդել հենց մեզ՝ ամեն մեկիս առանձին ու բոլորիս միասին վերաբերող հաղորդագրությունը, մենք շշմել էինք մեր կարևորությունից։ Հաղորդավարուհին ավարտեց, ու մենք արդեն մոտավորապես գիտեինք, որ խնդիրներն են դրանք ու հանդարտվել էինք, մեր ծնողները դա լսել էին իրենց հիմնարկների ռադիընդունիչներից, բայց այն ժամանակ ընդունված չէր, որ ծնողները տեղյակ լինեին մեր դասագրքերի խնդիրների ու վարժությունների համարներից, նրանք ընդամենը լսել էին մեր քննական համարները ու ուզել, որ լավ լինի։ Այդ կարևոր ու հանրային պահից հետո ռադիոն արդեն անցել էր իր մյուս հաղորդմանը ու արդեն երաժշտություն էր հնչում։ Մեր դասարանի հանճարեղ միմոսներից մեկը, որն իրոք արտասովոր ընդունակություններ ուներ ու միայն երկուսներ էր ստանում, ասաց՝ «թողեք թող մնա, ընկեր Սահակյան, երգ ա , խի եք անջատում, մարդ կա պարապ ա ըլնելու մի ժամ»։

Երևանում կաղնիներն էին շատ ու ծառերի տակ թափված կաղինները։ Դա այն ժամանակ էր, երբ կաղնիներ կային, իսկ կաղնիներ կային ներկայիս Santa Fe սրաճարանի տեղում՝ Մաշտոցի պողոտայի վրա, Սայաթ –Նովայի արձանի դիմացի մայթին։ Այդ կաղնիները ահավոր խիտ էին, մեծ։ Ես այդ կանգառից էի տուն գնում, եթե ոտքով չէի գնում։ Մենք այդ այգին չէինք մտնում, դա համբուրվողների այգին էր, մենք դեռ փոքր էինք։ Հետո երբ մեծացանք՝ ցույց ու պատերազմ էր, իսկ հետո կաղնիները հատվեցին։ Ամռան ամենաշոգ օրը այդ այգուց հով էր փչում, ներսում մութ էր, կաղնիների տերևները ճառագայթի տեղ չէին թողնում։ Այդպիսինն էր նաև օպերայի ծառուղին, բայց դա համբուրվողներինը չէր՝ դոմինո, շախմատ խաղացող ցիլինդրավոր պապիկներինն էր։

Երևանի բացվող օրվա համայնապատկերում անպայման իր լիարժեք դրույքն ունեին կարի արտելները։ Արտելները միշտ մեծ պատուհաններ ունեին, որովհետև տարածքը հենց սկզբից նախատեսվում էր արտելի համար ու տրամաբանական է, որ դերձակները առատ լույս պիտի ունենային։ Արտելների պատուհանների կենդանի ցուցափեղկերի նման էին։ Անցորդները տեսնում էին, իսկ տարիքով փոքր անցորդները ուշադիր նայում դերձակների աշխատանքը։ Մեր քաղաքի դերձակները հիմնականում տղամարդիկ էին առաջ։ Շատերը՝ հայրենադարձ։ Ինչ համով էին խոսում, ինչ սիրուն հնչերանգ ուներ իրենց խոսքը։ Արտելները Երևանի մեծ կինոյի մեջ թատերական ներկայացման հատվածն էին՝ սանտիմետրը ուսերին գցած, սև ժիլետով, քորոցները շուրթերի մեջ պահած աշխատող դերձակները ներկայացման նման էին, բայց իրենց խոսքը ապակու հետևից չէր լսվում, ուղղակի, որովհետև փողոցի աղմուկը, օրինակ՝ Լենինի պողոտայով զրնգոցով իջնող տրամվայը խանգարում էր, որ լսվի։

Արտելներից մեկը Սայաթ-Նովա -Բայրոնի փողոցի անկյունում էր՝ փակվեց։ Մյուս արտելը Տերյանի վրա էր՝ Խնկո-ապոր գրադարանի մոտ, կարծեմ հիմա ծաղկի թանկ խանութ է։ Վարպետ Մամիկոնի մոտ հայրս շալվարներ էր կարում։

Առավոտյան վաղ ժամերին դեռ փակ մթերային խանութների դիմաց, կաթնամթերք տեղափոխող մեծ բեռնատար մեքենաների վարորդները շարում էին մետաղական արկղերի մեջ դասավորած մածունն ու կաթը։ Ոչ մեկի մտքով չէր անցնում անվճար վերցնել խանութի դիմաց շարված կաթն ու մածունը, պատահում էր՝ գումարը թողնում էին արկղի վրա ու վերցնում։

Քաղաքը լվացվում էր մեծ երկնագույն ջրցան մեքենաներով։ Ջրցանները բարի դեմք ունեին՝ իրենց մեծ, կլոր լուսարձակների շնորհիվ։ Քաղաքը լոգանքի ժամեր ուներ։ Նաիրի կինոթատրոնի մոտից երկնագույն մեքենան բարի աչքերը բացած ու դնչից ջուրը երկու կողմերի վրա ուժեղ շիթով տարածելով իջնում էր Լենինի պողոտայով ներքև ու մայթերին մարդիկ, ամեն մեկն իր տրամադրության սահմաններում, մի բան ճվալով քաշվում էին պատերի տակ, մինչև ջրցանն անցնի։

Քաղաքն ուներ իր մոլոկանները, գնչուները, քրդերն ու եզդիները։ Մոլոկանները ամենասիրունն էին։ Քաղաքային տրանսպորտում ես ուսումնասիրում էի իրենց շորերը, որովհետև այն ժամանակ մոլոկանները իրենց ազգային հագուստով էին՝ սպիտակ, շատ սպիտակ բամբակե կտորից ասեղնագործ գոգնոցներ, սպիտակ շորի վրայից, սպիտակ ասեղնագործ գլխաշոր, բոլորը ձիգ ու երկար, վարդագույն մաշկով ու բաց մազերով։ Մոլոկանները Փակ շուկայում թթու կաղամբ ու վարունգ էին վաճառում, Փակ շուկայի կենտրոնում իրենց շարքն էր։

Եզդիներն իրենց տարազով էին, մի քանի շերտ վառ կապույտ, վառ կարմիր, վառ կանաչ դարսերով փեշեր ու ոսկե գնդեր ականջներին, պարանոցներին գունավոր քարերով վզնոցներ։ Իրենք մաքրում էին փողոցները առավոտ շուտ։ Իրենցից մեկն ապրում էր Սայաթ-Նովա- Տերյան անկյունի շենքի բակում, երբ այնտեղ սեփական փոքր տներ կային։ Իրենցից մեկը սովորում էր մեր դպրոցում ու իր մայրը մեր Տերյան փողոցի մաքրության երաշխավորն էր։

Գնչուներից ասում էին զգույշ եղեք։ Ես երբեք Երևանում չտեսա ինչ-որ բան գողացող գնչուի։ Մենք սիրում էինք կանգնել ու գուշակություններ լսել աշակերտ ժամանակ։

Այն ժամանակ քաղաքն ուներ նկուղային հարկեր, որտեղ սովորական երևանցիներ էին ապրում։ Նկուղային հարկերը փոքր ժամանակ իմ ամենասիրելի բաներից մեկն էր։ Տան պատուհանը կիսով չափ էր փողոց դուրս գալիս, ու ներսից երևում էին անցորդների ոտքերը։ Իսկ անցորդները տեսնում էին տների ներսի դասավորության մի մասը, մարդկանց, եթե վարագույրը քաշած չէր լինում դեռ։ Նկուղային հարկերը շատ փափկեցնում էին շենքերը։ Տունն ինչքան բնակելի հատված ունենա՝ այնքան տուն է։ Հետո, բնակելի հատված նկուղային հարկերը սկսեցին վերանալ։ Կոմերցիան գնեց նկուղային հարկերը, իսկ բնակիչները գնացին չգիտենք ուր։

Երևանն ուներ հասարակական զուգարաններ, ու ինչպես սովետական բոլոր քաղաքներում, հասարակական զուգարաններից ամոնիակի հոտը փռվում էր մեծ շառավղով։ Այդ զուգարանները մեր քաղաքի անուրանալի բաղկակցուցիչն էին։ Այդպիսի չորս հուժկու զուգարան եմ հիշում․մեկը՝ Օպերայի հրապարակից դեպի Սայաթ Նովա դուրս եկող հատվածում, որտեղ հետո երկու անհասկանալի շների արձաններով սրճարան, թե գիշերային ակումբ էր, մյուսը Իսահակյան փողոցի վրա, Արմենպրեսի շենքի դիմաց էր։ Շինությունը շատ հետաքրքիր էր, ես այն տեսել եմ միայն դրսից, քանզի ամոնիակի մեծ շառավղով փռվող հոտը մոտենալ չէր թողնի։ Երրորդ այդ կարգի մասշատաբային զուգարաններից մեկը մեր՝ Ն․Կ․Կրուպսկայայի անվան դպրոցի նոր շենքի առաջին հարկում էր, որտեղ քլորն ու ամոնիակը շատ համերաշխ սպանում էին մեր մանուկ բրոնխները։ Մանկության ամոնիակի մյուս տարածքը կրկեսի շենքում էր։ Կրկես մտնելու առաջին պահից այդ քիմիական հոտը փռվում էր դեմքիդ, բայց դա ոչ մի կերպ չէր կարող խանգարել մեզ, ոչ մի կերպ, մենք միևնույն է անտրակտին փնտրելու էինք վաֆլե ձողիկները, որոնց մեջ անթույլատրելի կրեմ կար։

Իսկ Երևանի կրկեսում, Նոր տարվա գիշերը ելույթ էր ունենում հանրահայտ Էմիլ Կիոն։ Հետո ուշ գիշերով, երբ նոր տարուն մնում էր երկու ժամ, կրկեսից ոտքով, կոշիկ չկպած ձյուների միջով գալիս էինք տուն, տաք տուն՝ տոնածառով ու սեղանով։ Իսկ գիշերը, երբ նշված էր լինում հերթական նոր տարին ու տունը քնում էր, մեծ բացված աչքերով նայում էինք վերևի հարևանի բաց թողած ջրով պատկերներ ունեցող առաստաղին ու հարցնում՝ բայց ոնց էր Կիոն կիսում էդ աղջկան։ Դրա պատասխանը ոչ ոք չգիտեր այն ժամանակ, դրա պատասխանը հետո համացանցից իմացանք։

Այդ Երևանում և Սովետական միության մյուս երևաններում, ամեն օր տասն անց երեսունին, երբ ավարտվում է «Վրեմյա» լրատվական ծրագիրը, ու Երևանն ու մյուս երևանները հրաժեշտ էին տալիս երրի առաջնորդներ Սուսլովի, Կոսիգինի, Գրիշինի տեքստերին, Բուրկինա Ֆասոյի ու Կոտ դ’Իվուարի տարազներով դեսպաններին, հիմնականում սև ու սպիտակ էկրաններից հնչում էր ուրիշ իրականության մասին պատմող «եղանակի տեսության մեղեդին»։ Դա Երևանի մի երանգն էր, որովհետև Երևանում այդ պահին, երբ ամառ էր՝ բոլոր բաց պատուհաններից «եղանակի տեսության մեղեդին» դուրս էր գալիս, հանդիպում մյուս պատուհանագոգերին նստած «եղանակի տեսության մեղեդիներին», միասին պտտվում էին բակերում, իջնում բակերի «բեսեդկաների» տանիքներին, հետո էլի, խառնվելով նոր կտրած ձմերուկի հոտին, ներս մտնում օրորելով սպիտակ «տյուլից» վարագույրների փեշերը, ու չտեսնված խաղաղություն էր իջնում բակերում, որովհետև ամեն օր, նույն ժամին, միշտ հնչող մեղեդին հուշում է, որ ամեն ինչ կարգին է։ Եղանակի տեսության ժամանակ էկրաններին հայտնվում էին Սվերդլովսկի ձյուները, Արխանգելսկի վրա հանկարծ փայլած արևը, Պետերբուրգի և Էստոնիայի անձրևները։ Բայց այդ բոլոը մենք տեսնում էինք Երևանից, դեպի ամեն ինչ հայացքը Երևանից էր։ Ու երբ եղանակի տեսությամբ Երևանը բաց էին թողնում կամ լղոզում «Զակավկազյե» անորոշ բառի տակ, լսվում էր հորս չարախինդ ու վիրավորված հարցը, որ պատասխան չէր ուզում երբեք՝ վրդովմունք էր, «եղանակի տեսության» հրաշալի պահը վերածվում էր քաղաքական ընդվզման․ «չասեց, չէ՞, չասեց Երևան, դրանք չեն ասում Երևան»։ Եվ իրոք, հաճախ չէին ասում, ասում էին Բաքու, Թիֆլիս կամ «Զակավկազյե» ու այդ օրը «եղանակի տեսության» մելոդիկ հնչյունները փչանում էին։ Երբ եղանակի տեսության վերջում հնչում էր «Վ երեվանե»՝ հայրս արդեն սենյակում չէր լինում, ու մենք գոռում էինք․ «ասեց, պապ»։

Եղանակի տեսության մեղեդին երևանյան մեղեդի էր արդեն, միայն հետո՝ համացանցից պարզվեց, որ ֆրանսերեն «Մանչեստր և Լիվերպուլ» երգն է՝ Մարի Լաֆորեի կատարմամբ։