Կինոյի տաճար

«Կինոյի տաճարը» ավելի խոշոր՝ «Բեկնազարով» նախագծի մի մասն է, այդպես չէ՞։ 

— Այո, դեռ «Սայաթ-Նովայից» առաջ մենք սկսել էինք համագործակցել Հայաստանի կինոկենտրոնի հետ Փարաջանովի «Եռաֆիլմի» շուրջ։ Խոսքը երեք կարճամետրաժների մասին է՝ «Հակոբ Հովնաթանյան» (1967), «Կիևյան որմնանկարներ» (1966) և «Արաբեսկներ՝ Փիրոսմանիի թեմայով»։ Նախագծի գաղափարն էր վերականգնել դրանք ու ցուցադրել Փարաջանովին որպես բազմազգ ռեժիսոր՝ մատնանշելով իր աշխատանքը երեք երկրներում։ Դա բացառիկ փորձառություն էր, որն իրականություն դարձավ երեք կողմերի՝ Հայաստանի կինոկենտրոնի, Դովժենկոյի կենտրոնի և «Վրացֆիլմ» ստուդիայի համագործակցության շնորհիվ։ Ասեմ ձեզ, այդպիսի համագործակցությունները վերականգնողական ոլորտում հազվագյուտ երևույթ են։ 

Այս երեք ժապավենները համեմատաբար քիչ հայտնի են և դրանք առանձին-առանձին փառատոներում կամ ցուցադրություններում ներառելը բավական բարդ է։ Իսկ այսպես՝ «Եռաֆիլմի» մեջ ներառված, ավելի հեշտ էր դրանք առաջխաղացնելը։ ՀԲԸՄ հավելյալ աջակցությամբ կարողացանք նաև ստեղծել ֆիլմերի 35մմ տարբերակները, որոնք հետագայում ուղարկվեցին Պոմպիդու Կենտրոն Փարիզում ու MoMA Նյու Յորքում։ 

Փարաջանովի երեք վերականգնված կարճամետրաժների թրեյլերը

Իսկ ինչպե՞ս հասաք «Նռան գույնին»։

— Չօգտագործված կադրերի մասին լսել էի Դենիել Բըրդից 2018-ին։ Այն ժամանակ դրանք գրեթե միֆ էին, քաղաքային լեգենդի պես մի բան։ Հայտնի էր, որ դրանք գոյություն ունեն միայն որպես նեգատիվներ, որոնք գտնվում են Կինոկենտրոնի արխիվներում, ինչպես նաև single rush-երի տեսքով, որոնք անհայտ ճանապարհներով հասել էին Իտալիա։ 2000-ականներին, մի ուշ երեկոյան, դրանց մի մասը ցուցադրվել էր իտալական հեռուստաալիքներից մեկով, բայց հեռարձակման մի մասն էր միայն տեսագրվել ու շատ վատ որակով։ Եվ ահա, մի օր, երբ Կինոկենտրոնի տնօրեն Շուշանիկ Միրզախանյանն այցելեց մեր ստուդիա Լեհաստանում, որպեսզի քննարկենք «Հակոբ Հովնաթանյանի» վերականգնումը, խոսք բացվեց նաև «Նռան գույնի» մասին։ 

Ամբողջ նյութը կազմում է մոտ ութը ժամ։ Նախ՝ մի քանի փուլով իրականացրեցինք սկանավորումը։ Առաջին մասը թվայնացվեց Լեհաստանում՝ Ռոտերդամի ցուցահանդեսին ընդառաջ, երկրորդը՝ երևանյան ցուցահանդեսից առաջ, երրորդն էլ արդեն Հայաստանում՝ 2023-ին։ Իհարկե, քովիդը բավական հետ գցեց աշխատանքները։ 

Ինչ վերաբերում է վերականգնմանը, պետք է ասեմ, որ մենք միայն թեթևակի աշխատել ենք լուսավորության վրա։ Մի կողմից՝ բյուջեն բավական սահմանափակ էր, մյուս կողմից էլ՝ դա համապատասխանում էր ցուցահանդեսի գաղափարին։ Հուսով եմ, հետագայում դեռ առիթ կունենանք ավելի հիմնարար վերականգման համար։ 

Ինչպե՞ս էր դա տեղի ունենում տեխնիկապես։ 

— Բնօրինակ նեգատիվները մաքուր վիճակում էին, քանի որ օգտագործվել էին միայն մեկ անգամ՝ նախքան պահարանում փակվելը: Հիմնական մարտահրավերն այն էր, որ այս ժապավենները երբեք չեն պատրաստվել սկանավորման: Մենք պետք է մանրակրկիտ ստուգեինք յուրաքանչյուր ժապավեն՝ համոզվելով, որ կապերն ամուր են և անհրաժեշտության դեպքում շտկել դրանք: Դրանից հետո ժապավենը պետք է մաքրվեր ուլտրաձայնային թաղանթով մաքրող սարքով:

Նախապատրաստումն ավարտվելուց հետո մենք կարող էինք շարունակել թվայնացումը՝ օգտագործելով սկաները՝ 4K որակի ձևափոխելու համար: Թվային ոլորտում մենք իրականացրել ենք նվազագույն վերականգնողական աշխատանքներ: Սա ներառում էր պատկերի շրջանակի կայունացում, գունային թարթման նվազեցում և գույների կարգավորում՝ ապահովելու համար, որ դրանք պատշաճ կերպով ցուցադրվեն էկրանին: Թեև այս վերականգնումը բավական տարրական և պարզ էր, պատրաստման գործընթացը ժամանակատար էր և մեծ ուշադրություն էր պահանջում մանրամասներին:

«Կինոյի տաճարի» առաջին ցուցադրությունը Ռոտերդամում

Հետաքրքիր է, որ վերջում որոշեցինք ցուցադրել արդյունքը բավական անսպասելի կերպով՝ սեղանների վրա։ Էլ չասեմ Ռոտերդամի Արմինիուս եկեղեցին, որտեղ տեղի ունեցավ ցուցահանդեսը… Ինչպե՞ս եկաք այդ գաղափարին։ 

— Դենիել Բըրդի միտքն էր։ Ոգեշնչումը ֆիլմի այն հայտնի տեսարանից էր, որտեղ ձեռագրերը չորանում են վանքի տանիքում: Ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր գիրք պատմում է մի պատմություն, մենք նպատակ ունեինք դասավորել պատմություններն այս նյութի մեջ նույն կերպ՝ թվացյալ պատահական ձևով: Այս մոտեցումը նաև հնարավորություն է ստեղծել դիտողների համար միաժամանակ դիտելու բազմաթիվ էկրաններ՝ ստեղծելով կոլաժի էֆեկտ:

Արմինիուս եկեղեցու ընտրությունը որպես վայր նշանակալի էր մի քանի պատճառներով. նախ՝ այն այցելուներին թույլ էր տալիս բարձրանալ երկրորդ հարկ և դիտել բոլոր էկրանները որպես մեկ մեծ կոլաժ: Քանի որ մեր օգտագործած յուրաքանչյուր ժապավեն տարբեր տևողություն ունի, գրեթե անսահման համակցություններ կան, թե ինչպես է այս կոլաժն ի հայտ գալիս: Երկրորդ, եկեղեցական միջավայրը հղում է Ժան-Լյուկ Գոդարի այս հրաշալի մտքին. «Կինոյի տաճարում կան պատկերներ, լույս և իրականություն: Սերգեյ Փարաջանովն էր այդ տաճարի տերը»: Մենք նպատակ ունեինք ցուցահանդեսը ներկայացնել որպես գրեթե կրոնական փորձառություն։ Այս տպավորությունն ամրապնդելու համար Արմինիուս եկեղեցում նույնիսկ խունկ օգտագործեցինք։

Իսկ Երևանի «Ռոսիան» ինչպե՞ս փոխարինեց այդ եկեղեցական տարածությունը։ 

— Երևանում «Ռոսիա» կինոթատրոնի ընտրությունն ուներ իր դժվարությունները, բայց, ի վերջո, չափազանց արդյունավետ եղավ: Կրկին Դենիելի միտքն էր։ Տարածքն առաջին անգամ տեսնելուց հետո նա ոչ մի անգամ հետ չկանգնեց այդ մտքից: Ես ամբողջ սրտով համաձայնեցի. տարածքը կատարյալ էր մեր նպատակների համար: Դա բառացիորեն «Կինոյի տաճար» է, քանի որ ժամանակին եղել է հեղինակավոր կինոդահլիճ, մյուս կողմից էլ՝ ճեմասրահն ավելի շատ եկեղեցի է հիշեցնում, քան որևէ այլ բան:

«Կինոյի տաճարը»՝ կինո «Ռոսիայում»

Այնուամենայնիվ, կային բազմաթիվ տեխնիկական խնդիրներ, որոնք պետք էր հաղթահարել։ Տարածքը տասնամյակներ շարունակ չէր օգտագործվել, ուստի մենք բախվեցինք դրա որոշ մասերը թաքցնելու, անվտանգության ապահովման, էլեկտրական համակարգերի կառավարման և նույնիսկ համապատասխան մուտքի ստեղծման հետ կապված խնդիրների հետ: Ես լավ հիշում եմ, որ ցուցահանդեսի բացումից երկու ժամ առաջ տարածքը հոսանքազրկվեց, բայց, բարեբախտաբար, էլեկտրիկներին հաջողվեց վերականգնել այն։ Ամբողջ գործընթացն աներևակայելի նյարդաքայքայիչ էր, բայց վերջնական արդյունքի համար արժեր այդքան ջանք թափել:
 

Վերջերս նյութերը Փարիզում ցուցադրվեցին, նախատեսվո՞ւմ են նոր ցուցահանդեսներ: 

— Թեև քննարկումներ են եղել պոտենցիալ նոր ցուցահանդեսների մասին, այս պահին ոչինչ չի հաստատվել: Կինոկենտրոնի նոր ղեկավարի հետ դեռ հնարավորություն չենք ունեցել քննարկել ապագա ծրագրերը: Փարիզում կայացած ցուցահանդեսը նշանակալից քայլ էր այս բացահայտումներն ավելի լայն լսարանին հասցնելու համար, և մենք հուսով ենք, որ այն ավելի շատ հնարավորություններ կստեղծի այս ուշագրավ նյութն աշխարհի այլ վայրերում ցուցադրելու համար:

Ի՞նչ եք նախատեսում անել այս նյութերի հետ: Գուցե թողարկվի որպես ֆիլմ, կամ Հայաստանում ինչ-որ տեղ մշտական ցուցադրությո՞ւն կազմակերպվի:

— Այս պահին ֆիլմ ենք նկարահանում և կենդանի ներկայացման նախագիծ ենք մշակում, բայց առայժմ խմբագրման փուլում ենք։ Հայաստանում մշտական ցուցադրության գաղափարը լավն է, բայց այն կպահանջի զգալի ֆինանսավորում և ինստիտուցիոնալ աջակցություն։ Մենք բաց ենք տարբեր մոտեցումների համար, որոնք լավագույնս կծառայեն այս արժեքավոր նյութը պահպանելու և ներկայացնելու համար:

Իսկ ի՞նչ է սպասում «Բեկնազարով» նախագծին։ 

— Այն շարունակվում է, մենք անընդհատ փնտրում ենք Փարաջանովի ֆիլմերը պահպանելու ու ցուցադրելու նոր ուղիներ։ Բացի դրանից, մեր կարևոր գործերից էր Մարիա Սահակյանի «Փարոսի» վերականգնումը։ Այդ սքանչելի ֆիլմը կործանման եզրին էր հայտնվել. մնացել էր ընդամենը երկու ժապավենային օրինակ։ Մենք սկանավորեցինք այն, վերականգնեցինք ու ապահովեցինք դրա վերադարձը կինոթատրոններ։ Ժապավենները վատթար վիճակում էին ու դրանք սկանավորելը բավական բարդ էր, հետո էլ պետք էր շատ նուրբ աշխատել թվային նյութի վրա՝ վերականգնելու ֆիլմի նախնական տեսքը։ 

Աշխատում ենք նաև Ուկրաինայում։ Դովժենկոյի կենտրոնում մի գերժամանակակից սկաներ ենք տեղադրել։ Մեր նպատակներից մեկը վերականգնողական ոլորտի զարգացումն է ու փորձի փոխանակումը տարբեր երկրներում։ Նույնիսկ պատերազմական պայմաններում Կիևում կարողացանք սկանավորել ուկրաինական կինոյի մի քանի գանձ, այդ թվում՝ Փարաջանովի երեք ֆիլմ։ Առաջինը դրանք ցուցադրվել են Բոլոնյայի Il Cinema Ritrovato փառատոնում։ 

Ինչն էր ձեզ հետաքրքրում համագործակցել այս անհայտ փոքր ֆիլմերի շուրջ՝ մի փոքրիկ երկրի հետ, որը դժվարությամբ է հայթայթում վերականգնման բյուջե:

— Իմ հետաքրքրությունը բխում է Փարաջանովի աշխատանքի հանդեպ խոր գնահատանքից։ Ես առաջին անգամ հանդիպեցի նրա արվեստին դեռահաս տարիքում, երբ տեսա Juno Reactor խմբի տեսահոլովակը, որտեղ կադրեր էին օգտագործվում «Սայաթ-Նովայից»։ Ես անմիջապես հիացա պատկերներով: Ավելի ուշ հասկացա, որ նրա ֆիլմերի բարձրորակ տարբերակներ գրեթե չկան։

Տարիներ անց, երբ հիմնեցի վերականգնողական ընկերություն, երազանքս դարձավ վերականգնել Փարաջանովի ստեղծագործությունը և այն ամբողջ շուքով ներկայացնել աշխարհին։ Այն փաստը, որ այս ֆիլմերը գալիս են վերականգնման համար սահմանափակ ռեսուրսներով փոքր երկրից, միայն բարձրացնում է աշխատանքի կարևորությունը: Խոսքն ազգային սահմանները գերազանցող եզակի գեղարվեստական տեսլականի պահպանման և կիսելու մասին է: Ինձ համար Փարաջանովի արվեստի արժեքը գերազանցում է ցանկացած բյուջետային սահմանափակում կամ մարտահրավեր, որը մենք կարող ենք հանդիպել վերականգնման գործընթացում: