«Մենք ապրում ենք Կոնդում». գրական ակտիվիզմի բանաձև

Էդուարդ Ավագյանի գրքերը անկասկած նոր ընթերցման կարիք ունեն։ Այսպիսի գրականությունը պետք է վերընթերցել այն ոսպնյակով, որը մեր օրերում է ձևավորվել, երբ մենք աստիճանաբար կորցնում ենք մեր սեփական քաղաքը, կորցնում ենք մեր անցյալը՝ ընկնելով ամնեզիայի անդունդը, և պայքարում ենք մոռացության այդ մեքենայի դեմ՝ կռելով ու լարելով մեր հիշողությունը, որպեսզի չմնանք ուրիշների հավակնությունների որբացնող տարածություններում, որոնք հետնաբակ են մղել մեր մանկությունը, մեր հարևաններին, մեր սովորությունները։ Հենց Կոնդի մասին տեքստերի ընթերցումն է այսօր դառնում դիմադրության յուրօրինակ ձև, գրական ակտիվիզմին հատուկ միջոց։

Հաճախ թվում է, որ բացի քաղաքային տարածության մասին մեր  պատկերացումներից, ճաշակից, բացի նրանից, որ Կոնդը, Նորքը, Ֆիրդուսը ծեր են, իսկ ծերերին չի կարելի նեղացնել, ժամանակակից ակտիվիզմին քիչ փաստարկներ են մնում պայքարելու համար։ Դժվար է մեր ճշմարտությունը հաստատող փաստաթուղթ գտնել, երբ պետական ​​մեքենան ամեն ժամ անթիվ արձանագրություններ է կազմում քաղաքը վերակազմակերպելու անհրաժեշտության մասին: Սակայն եթե տեղի հիշողության պես փխրուն երևույթը  փաստաթղթերի միջոցով պաշտպանելու մեր ձգտումը գրեթե անհնար է,  ապա հետ նայելով ոչ վաղ անցյալին՝ համերաշխություն ու ըմբռնում գտնում ենք ոչ թե վավերագրական, այլ գեղարվեստական գրի մեջ։ Ավագյանի «Մենք ապրում ենք Կոնդում» (1964-1967) վեպը, «Կոնդի լուռ մայրամուտը» պատմվածքների ժողովածուն (1989) քաղաքային միջավայրի մասին հենց այդպիսի հորինովի  վավերագիր է։

Հաճախ փնովելով սոցռեալզիմն ու խորհրդային գրական ժառանգությունը՝ մենք մոռանում ենք, որ այս գրականությունը՝ որպես ֆենոմեն, ստեղծվել է այնպիսի պայմաններում, երբ գիրը՝ որպես այդպիսին, ամեն կերպ վերահսկվում էր պետական գաղափարախոսության կողմից և յուրաքանչյուր ոչ արձանագրային արտահայտում ծնվում էր ռիսկային սահմաններում, կարող էր հավասարեցվել այն անհնազանդությանը, որին ընդունակ են մեր ժամանակի հատուկենտ ակտիվիստները։

Բայց անցնելով գաղափարական գրաքննիչ մեքենայի բարդ զտիչներով՝ այն դատապարտված էր բազմահազարանոց տիրաժավորման՝ տարածվելով ամբողջ խորհրդային պետությունով մեկ։ 

Ավագյանի արձակը բավականին պահանջված էր, այն կարդում էին հայերենով, ռուսերենով, ուկրաիներենով և այլն։ Զանգվածային գրականությունը տիրաժավորման հետ միասին հեղինակներից պահանջում էր հիմնվել կանոնների վրա և, ինչպես ամերիկացիներն են ասում, ստեղծել բանաձևային տեքստեր (formula fiction)։ Քաղաքային և գյուղական արձակն այդ բանաձևերից էին։ Ի դեպ, բոլորովին չհետազոտված է մնում ավագյանական արձակի պես գրականության ընդունման հարցը․ արդյո՞ք յուրացրեց կենտրոնը հայ արձակագրի զանգվածային ազգագրական վեպը՝ որպես «կայսրության ծայրամասերը» հուզող ինչ-որ բան։ Կարծում եմ՝ հայկական խորհրդային զանգվածային գիրը գաղութային գրի տեսանկյունից դեռ պետք է լրջորեն կարդալ։ Բայց տեղի ընթերցողի համար այդպիսի գրականությունը քաղաքային տարածության տրանսֆորմացիաների անկասելի մեքենայի որոշակի հակադրության դեր է խաղացել։ Նկարագրելով հին քաղաքը, թող որ մարմնավորված սոցռեալիզմի գրում, հեղինակը փաստագրում է տարածությունը, փորձում է ստեղծել առօրյայի հետքը, որն արդեն իսկ վաղը կկորսվի խորհրդային ջենտրիֆիկացիայի հոսքում։ Հետխորհրդային ուրբանիստական  վանդալիզմը այդ ժամանակ երեւանցիների մտքով չէր էլ կարող անցնել։

Եվ այստեղ կրկին պետք է  խոսել զանգվածային գրականության ուժեղ կամ «օգտակար» կողմի մասին․ դեռևս XIX դարից ժողովրդական վեպը եղել է շրջապատող իրականությունը մանր դետալներով, նորաձև միտումներով և բարքերով հաստելու ամենաարդյունավետ միջոցներից մեկը, որոնք հաճախ սպրդում են ինչպես փաստագրությունից, այնպես էլ, այսպես կոչված, բարձր, էլիտար արվեստից, որոնք հաճախ սևեռվում են այդ բարձր ու հավերժականա  թեմաների վրա՝ միևնույն ժամանակ անտեսելով սովորական մարդկանց կյանքը։ Կոնդը հենց հասարակ մարդկանց կյանքն է, որը դառնում է հին Երևանի այս բեկորի սովորական բնակչի՝ Էդուարդ Ավագյանի նկարագրության առարկան, որն իր գրքերով իրականության գրի տարածական ու ժամանակային դիմադրության օրինակ է ցույց տալիս։ «Մենք ապրում ենք Կոնդում»-ը ժողովրդական վեպ է  այն իմաստով, որը ի սկզբանե տրվել է այդ ժանրին 19-րդ դարում՝ ֆրանսերեն roman populaire («ժողովրդական վեպ»)։ Բացի դրանից՝ հենց կերպարների մեծ և ճյուղավորված համակարգեր կառուցելու զանգվածային գրականական  ունակությունն է դառնում Կոնդի յուրօրինակ ճարատարապետւթյան նկարագրության  ամենահարմար լեզուն. թաղամասը բաղկացած է նեղ անցուղիների անվերջանալի փոխկապակցված լաբիրինթոսներից և պատերին հարող տներից։ 

Քաղաքային արխիվներից ու ավագ սերնդից մենք գիտենք, որ Կոնդը ավերիչ փոփոխությունների վտանգի տակ էր դեռ այս վերջին իրադարձություններից էլ շուտ։ Հնարավո՞ր էր 60-ականներին կամ 80-ականներին հին քաղաքը պահպանելու պահանջով պաստառներով դուրս գալ փողոց: Իրական գործողության այս անհնարինությունը Ավագյանի պես գրողները հաղթահարեցին հորինովի աշխարհի օգնությամբ։ Եվ ոչ մի պաստառ չէր կարող դիմակայել քաղաքի բարեկարգման խորհրդային մտահղացմանը, իմիջիայլոց, ինչպես և հիմա չի կարող։

Քաղաքի մասին Ավագյանի արձակը, որի կապակցությամբ նրան անվանում են «քաղաքի երգիչ», գրեթե միշտ քաղաքի մասին է, գրեթե միշտ մանկության մասին է, միշտ ժամանակի մասին է, որը մենք անդաթար կորցնում ենք, որպես փխրուն երևույթ փորձելով պահպանել մեր հիշողության մեջ։ Այսօր հիշողության և հետհիշողական գրականության մասնագետները հաճախ են ասում, որ հիշողությունը հենց մանկությունն է։ Կարծում եմ՝ Ավագյանը դա շատ լավ գիտակցել է և հիշողության մի ամբողջ գրադարան է ստեղծել, որի շարքերում հատուկ տեղ ունի Կոնդի մասին ինքնակենսագրական վեպը։

Նրա գրականությունը խորհրդային տարիներին հաճախ են անվանել պատմական, պատանեկան կամ դեռահասների գրականություն, սակայն պետք է ընդունել, որ նրա վեպը ընդհանրապես մանկական չէ, այլ մանկության մասին է, այն մասին է, ինչի կարիքը մենք այսօր շատ սուր զգում ենք, նրա արձակը ավելի շատ հիշողության, քան թե պատմության մասին է։

Ֆրանսիական սոցիոլոգիան մեզ սովորեցնում է, որ պետք է տարբերակել քաղաքային տարածության ճանաչողության երկու տեսակ։ Քարտեզներն ու փաստաթղթերը թույլ են տալիս մեզ վերևից նայողի դիրք ընդունել՝ տիրողի, ամենատես աչքի դիրք։ Թվում է, թե ժամանակակից տեխնիկական սարքերով մենք պարբերաբար ընկղմվում ենք մեր քաղաքի տարածքը «տիրելու» այդպիսի պատրանքի գիրկը, մինչդեռ ամեն ժամ կորցնում ենք այն։ Քաղաքը յուրացնելու մյուս տեսակը՝ փորձառու, շոշափելի, հնարավոր է միայն տարածության ներսում գտնվողի համար, այլ ոչ թե վերևից նայողի։ Քաղաքի «օգտատերը» ոչ միայն նայում է նրան կամ ուսումնասիրում այն, այլև գրում է այդ տարածքը՝ սեփական մարմնով գտնվելով ներսում։ Թվում է, թե Էդուարդ Ավագյանի կենսագրությունը ինքնին կանխորոշեց հենց այդպիսի փորձառու գիր-տարածության առաջացումը։ Կոնդի մասին գրողի արձակը պատահական չէ, որ ինքնակենսագրական է, նա չի գրում պատմական արձակ՝ հեռացնելով նկարագրության տարածքը իր սեփականից, այլ տառացիորեն գրում է իր սեփական քաղաքը․ Ավագյանը ծնվել է Թբիլիսիում և մեծացել Կոնդում։ Գրականությունը մի այլ տարածք ներթափանցելու կարողություն ունի և մեզ անվերջ հնարավորություն է տալիս՝ ուսումնասիրելով լինել քաղաքի «օգտատիրոջ» դերում։ Հենց դրա համար էլ «Մենք ապրում ենք Կոնդում» վեպի ամեն մի էջ այսօր մեզ համար դառնում է նմանատիպ մի այլ տարածք փոխադրող, տեղանքի անհետացող հիշողության տարածք։ Կոնդը՝ որպես գրական վայր, գրողի անձնական տարածք, ուր նա մեզ հրավիրում է, կանչում է պատմելու մեզ և մեր մանկության մասին, թույլ տալու մտնել մանկական երազների կախարդական աշխարհը և դուրս գալ այնտեղից գիտակցելով, որ մենք էլ ենք ապրում Կոնդում, մենք էլ ենք տեսել այդ մանկական երազները հարևան բակի գաղտնի անկյունների մասին, սարերից դեպի քաղաքի մեծ գետ հոսող առուների մասին, այգիների մասին՝ պտղատու ծառերով ու փարթամ վարդերով։

Մենք ապրում ենք Կոնդում, որն այսօր՝ 21-րդ դարասկզբին կրկին կորստյան վտանգի տակ է, և մենք անվերջ արթնանալու ու մեր ընդհանուր երազը կորսնելու եզրին ենք։  

Փողոց Երևանում. Կոնդ (1935) | Արարատ Ղարիբյան

ԷԴՈՒԱՐԴ ԱՎԱԳՅԱՆ

Գիրք Առաջին

Մեր Բակի Մեծերն ու Փոքրերը

Սկիզբ, որը չի կարելի սկիզբ համարել

Մենք ապրում ենք Կոնդում։ Ինչ՞ու այդպես նայեցիք։

Այո՛, հենց Կոնդում։ Գիտեմ, դուք արհամարհանքով ձեռքներդ թափ կտաք․Կոնդում ի՞նչ հետաքրքիր բան կա որ․․․

Կիսաքանդ տներ, ծուռումուռ, քարոտ փողոցներ, փոշի, կեղտ․․․ Կա՛, այդ բոլորը կա՛․․․ Բայց մի բան էլ կա, որ․․․

Ապա թողեք աղմկոտ քաղաքի կենտրոնը և ձախ թեքվեք։ Մի սալարկած փողոց դեպի վեր կտանի։ Երբ բռնեք այդ փողոցը ու գնաք, կհասնեք մի վերելքի, որը Ցարսկի է կոչվում։ Իսկ գիտե՞ք, թե ինչու է այդպես կոչվում։ Իհարկե, չգիտե՛ք։ Ախր որտեղի՞ց պիտի իմանաք որ ․․․ Հենց այդ վերելքի սկզբում, աջ թևի վրա, դեղին տուֆից շինված մի երկհարկանի տուն կա, իր գեղեցիկ, զարդարուն պատշգամբով ու պատշգամբի վրա էլ ոլորուն սյուներ։ Պատմում են, թե տարիներ առաջ այդ տանը մի քանի օր ապրել է ինքը՝ Նիկոլայ ցարը։ Ասում են, թե Նիկոլայը մեր քաղաքն էր եկել տեսնելու այն լեռը, որի վրա իջել էր Նոյան Տապանը։ Բայց․․․ Միշտ էլ մի բայց լինում է։ Բայց նրա գալու օրը Մասիսը, հակառակի պես, մշուշ է քաշել գլխին ու թաքնվել։ Զայրացել է ցարը ու թողել գնացել։ Եվ երբ կառքը հասել է Քանաքեռի բարձունքին, Մասիսը, կարծես թե զգալով, որ ցարը հեռանում է, բացել է իր դեմքը։ Բացել է և ժպտացել։

«Թագավո՛ր, Մասի՜սը, Մասի՜սը», - գոռացել են թիկնապահները։

«Եթե Մասիսը չցանկացավ ի՛նձ նայել, ես էլ նրան չեմ ցանկանում․․․» -ասել է ցարը ու հրամայել կառքը ավելի արագ քշել։

Ցարը այսպես խռոված գնացել է, Մասիսը մնացել, իսկ այն փողոցը, որտեղ նա մի քանի օր ապրել է, կոչվել է Ցարսկի։

Եթե Ցարսկիով վեր բարձրանաք, ապա հյուսիսից փչող ուժեղ քամին ձեր աչքերը կլցնի կտուրների և փողոցների ավազն ու փոշին։ Եվ երբ աչքներդ մի կերպ մաքրեք ու նայեք ձեր շուրջը, ապա կտեսնեք, որ Ցարսկին այստեղ բաժանվում է երկու փողոցի՝ ձախ կողմինը Քարոտ Քուչեն է, աջ կողմինը մերը՝ Թիֆլիսյանը։

Հենց այստեղ էլ, փողոցի այս մասում, որը կոչվում է Դարի Գլուխ, թափթփված քարերի վրա միշտ նստոտում են թաղի կանայք ու, նայելով երկու փողոցների անցուդարձին, բացում են իրենց բամբասանքի կծիկները․․․

Քարո՛տ Քուչեն․․․ Եվ դա ինչո՞ւ է փողոց կոչվում, երբ հազիվ մի արահետի չափ ճանապարհը օձապտույտ գալարվելով ահագին ժայռեղեն բեկորների ու քարաշեն, ուռած փորերով հյուղակների միջև, մերթ բարձրանում է վեր, մերթ իջնում է ցած, մերթ աջ է գնում, մերթ՝ ձախ ու մի կերպ հասնում է Սաշա Աղամալովի, կամ ինչպես սովոր են ասել՝ Սաշաղի եվրոպական ճաշակով կառուցված աղյուսաշեն տանը և դրան դեմ առնելով, կարծես կոտրվում է։

Կոտրվում է ու տարբեր կողմերի վրա տարածվում են այդ արահետի կտորտանքները, որոնք շարունակում են իրենց մայր փողոցի՝ Քարոտ Քուչի կեռմաններն ու ոլորքները և գնում են, գնո՜ւմ ու լուծվում տների անվերջանալի քաոսի մեջ։

Կոնդ (1938) | Արարատ Ղարիբյան

Այստեղ տները սկսում են իջնել զառիթափ լանջով, իջնում են զգույշ, կույր մուրացիկի նման, իջնում են աստիճանաբար և այնպես է ստացվում, որ մի տան բակը դառնում է մյուսի կտուրը, սրա բակն էլ՝ հաջորդի կտուրը, և այսպես շարունակ, մինչև որ երևում է  Զանգվի ձորը։ Եվ բոլոր տների արանքով ձգվում են կեռումեռ անցքերը, այնքան նեղ, որ մարդիկ իրար կողքից անցնելիս այնպես են սեղմվում պատերին, որ քարերը ցած են թափվում, և փոշին երկար ժամանակ տարուբերվում է օդում։ Այսպես է․ այստեղ ամեն ինչ փոշի է կամ փոշի է դառնում․․․

Եթե գնաք այդ նեղ անցքերից մեկով, որը դեպի ձախ է տանում, ապա կհասնեք Կոնդի կենտրոնական փողոցին՝ Թափաբաշին։ Թափաբաշը ոստայնի նման է, որի ճյուղերը ձգվում են բոլոր կողմերի վրա։ Իսկ այդ ոստայնի մի անկյունից սկսվում է Հին Եկեղեցու փողոցը, որի ծայրին բարձրանում է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, իր դարպասի տուֆաշեն կամարով, ծռված խաչով և խռպոտած զանգերի տխուր ղողանջով, երբ վաղ առավոտյան ու երեկոյան հուսակըտուր «տանդոյով» կանչում է Կոնդի բոլոր ծերերին ու հավատացյալներին։

Հին Եկեղեցու փողոցը,եթե դա կարելի է փողոց կոչել, մի ծայրով գնում ու դեմ է առնում Մամրին փողոցին, իսկ մյուսով, այգիների մեջ ընկած նեղ արահետով, գնում է նորից դեպի Զանգվի ձորը։ Այստեղ, Զանգվի ձախ ափին, փռված են բաղերը, մութ ու անվերջանալի, և հենց այդ բաղերի մեջ էլ մի քար կա, պայտի մեծ հետքը վրան։ Այդ քարի մոտ, չգիտես երբ, որովհետև  ոչ ոք չի տեսնում, գալիս են ինչ-որ մարդիկ, մոմ են վառում, խունկ ծխում, հետո, մի քանի սև գրոշներ թողնելով, գնում։

Իսկ այդ քարի դիմաց, Զանգվի մյուս ափին, ահարկու ու սև, չոքած ուղտի նման, անճոռնի սապատը ուսին, փըռված է Ծիծեռնակաբերդը, որտեղից, թշնամուց հալածական, չգիտեմ ինչ-որ մի զորավա՞ր, թե սուրբ, ձիով թռել է, պայտը կպել է այդ քարին, մի խոր հետք թողել ու անհետացել։Անհետացել է, բայց մնացել է Ծիծեռնակաբերդի հեքիաթը, մնացել է այդ քարը՝ պայտի հետքը վրան, մնացել են այրվող մոմեր ու խնկի ծուխ․․․

Զանգվի ձախ ափի բաղերը ինչպես Հին Եկեղեցու փողոցով դեպի ցած են իջնում, այնպես էլ բարձրանում, ձգվում են դիմացի ձորն ի վեր։ Հենց այդ բաղերի միջով, փարթամ ծառերի հովանու տակ, թաղված մամուռի մեջ, մեկ-մեկ քաշելով ուռենիների երկար վարսերից, կեռմաններում, իր արածից ուրախ ծափ-ծափ տալով, հանդարտ, այնքա՜ն հանդարտ, որ ասես չի էլ շարժվում, հոսում է աղբյուրի պես պարզ ու վճիտ մի գետակ։ Մամո՛ւռը։

Կոնդ. Փողոց (1968) | Բարթուղ Վարդանյան

Եթե ձեր ճանապարհը շարունակեք Մամուռի հոսանքով դեպի ցած ու գնաք, շա՜տ գնաք, կամաց-կամաց բաղերը կվերջանան, կսկսվի քարքարոտ ու փշերով ծածկված մի ճանապարհ։ Դա հենց Կոզեռնի փողոցն է։ Փողոցը շրջանաձև գնում ու դեմ է առնում Կոզեռնի գերեզմանոցին։ Իսկ գիտե՞ք, թե ինչո՛ւ է այդպես կոչվում։ Չգիտե՛ք։ Ասում են, իբր այդտեղ է թաղված մի հայտնի գիտնական, որի անունը Կոզեռն է եղել։ Ասում են, բայց ո՞վ իմանա․․․

Գերեզմանատան մյուս ծայրից, այն ծայրից, որը ավելի մոտ է քաղաքին, սկսվում է մեր փողոցի հակառակ կողմը, և եթե այդպես գնաք, նորից Դարի Գլուխ դուրս կգաք։ Ճանապարհին ձեր առջև նորից կփռվեն Մամուռի հանդարտ ջրերը։ Բայց Մամուռը այս մասում ուրիշ անուն ունի։Կոչվում է Փալաս։Գուցե այս տարօրինակ անունը կզարմացնի ձեզ։ Մամուռը դուրս է գալիս մեր տան մոտից, մի մութ ու խորհրդավոր անձավից, անցնում հարևան բակերով ու բոստաններով և, ազատվելով այդ գերությունից, փռվում է ու  ծավալվում։ Հենց այստեղ էլ, ամռանը և հատկապես, աշնանը, կանայք լվանում են իրենց ունեցած-չունեցածը, սկսած կարպետներից, վերջացրած խալիներով, այսինքն՝ բոլոր փալասները, դրա համար էլ գետակի այդ մասը Փալաս է կոչվում։

Բայց ախր ձեզ չպատմեցի մեր գետակի մասին։ Դա ո՛չ Մամուռն է, ո՛չ Փալասը, այլ դրանց միջև ընկած այն մասը, որը դուրս է գալիս մեր տան տակի թունելից։ Այդ թունելը խոր է ու մութ, դրա համար էլ սարսափելի է ու խորհրդավոր։ Վախենում են անգամ մեր գետակի ջրերը, թե  չէ ինչո՞ւ են այդպիսի թափով դուրս թռչում ու ահառած հառաչում․

«Վա՜շ․․․ Վա՜շ․․․»

Կոնդը հայտնի է ոչ այնքան Ցարսկիով, Դարի Գլխով, Քարոտ Քուչով, Թափաբաշով, Սուրբ Հովհաննես եկեղեցով, Ծիծեռնակաբերդով, Մամուռով, Կոզեռնով, Փալասով, որքան մեր գետակի այդ թունելով։

Հին Երևան. Կոնդ. Մզկիթ (1961) | Պետրոս Բայբուրդյան

Եվ ինչե՜ր ասես, որ չեն պատմում դրա մասին։ Ասում են,  թե կռվի ժամանակ դաշնակները, որոնց կարմիրները քշել էին քաղաքից, հասել են այստեղ, մտել են թունելը, դուրս եկել Զանգվի ձորը և․․․ պո՜ւկ, ծլկել են ո՜վ գիտի, թե ուր։ Բայց մինչև հիմա էլ, երբ կտրվում է գետակի ջուրը, ինչեր ասես , որ չենք գտնում թունելում․ էլ ժանգոտած պարկուճներ, արճճե գնդակներ, էլ  սևացած պղնձե կոճակներ, վրան երկգլխանի թևատարած արծիվներ, էլ կանաչ բորբոսով պատած արծաթյա փողեր, գոտու ճարմանդներ, ինչե՜ր ասեք․․․

Բայց սպասեք։ Ես շատ պատմեցի Կոնդի մասին ու մոռացա մեր փողոցը։ Մե՜ր փողոցը․․․ Ով մեր փողոցը չի տեսել, նա չի տեսել Կոնդը։ Փողոցի երկու կողմերում, հիվանդ ծերունիների նման, ասես վախենալով ընկնելուց, մեկը մյուսին հենված, իրար բռնած, դժգույն ու կիսաքանդ, դեմքներին տարիների կնճիռներ, շարված են տները։ Դրանց անշուք ճակատները զարդարված են երբեմն տուֆի մի կտորով, որի վրա ծուռումուռ, կիսով չափ մաշված, նշմարվում է կառուցման թվականը, երբեմն, չգիտես թե որտեղից թռցրած զարդաքանդակի բեկորով, երբեմն էլ, և ամենից հաճախ  գիշերով, գերեզմանատնից բերված մի քարով, վրան հին մակագրությունը․«Տիրոջ ծառա, հանգավ յամի ՌՊԿԵ»։

Շատ տներ, պատերազմից նոր վերադարձած զինվորների պես, հենակներ ունեն ու, մի կերպ ընկած դրանց վրա, վիրավոր ու արնաքամ, քարշ են տալիս իրենց գոյությունը։ Եվ կրծքներին, շքանշանների նման, ժանգոտ ու հին, փայլում են երկաթե պատվանդանները, որոնց վրա մի ժամանակ, երբ դեռ էլեկտրականություն չկար, գիշերները, մութն ընկնելուն պես, վառում էին նավթի լապտերները։ Ամեն մի տուն, որպես կանոն, մեծ դարպաս ունի, որ գիշերները ամուր փակում են ։ Ամեն դարպաս, որպես կանոն, կարմիր է ներկված, միակ ուրախ գույնը այդ համատարած գորշության մեջ։ Ամեն մի դարպաս ունի իր թակը՝ երկաթե մի մուրճ, նախշավոր օղակով ամրացված, որով ուշացածները թակում են դուռը։

Այսպիսին է մեր փողոցը՝ Թիֆլիսյանը։

Տատիկի ուլիկները. Կոնդ (1967) | Լևոն Կոջոյան

Իսկապես որ անշուք են մեր փողոցի տները թե՛ դրսից, թե՛ ներսից, իրենց կավե կտուրներով, կավածեփ պատերով, կավե հատակներով։ Ամեն կողմ կավ է ու կավ։ Այդ կավը փոշի է, խեղդող ու անտարբեր, երբ եղանակը շոգ է ու արև։ Բայց մեկ էլ տեսար գալիս են ամպերը, կիտվում և սևակնած իրար բախվելով՝ որոտում։Կայծակի մտրակը շաչում է երկնքում, ու թրջված հավերի նման կծկվում են տները, և նրանց կավային գորշ գույնը փոխվում է սևի։ Կծկվում են և մարդիկ։ Իսկ դրսում շփշփում է անձրևը, հողե կտուրներին լճակներ են գոյանում, որոնց մեջ խեղդվում են խոտերը և լողում գլխատված երիցուկի սպիտակ թերթիկները։ Եվ որ տունը մտնելու լինես, ամենուրեք՝ թե՛ սեղաններին, թե՛ մահճակալներին ու հատակին շարված են պղինձներ, թասեր, ամաններ, պուլիկներ, և լսվում է կաթոցի ձայնը, մետաղյա ամանների մեջ ուժեղ զնգոցով․ «Գլը՜նգ, ծլը՜նգ, ծլը՜նգ», իսկ կավե ամանների մեջ, կարծես արձագանքելով, մի քիչ խուլ․ «Դրա՜նկ, դրա՜նկ, դրա՜նկ»։

Դրսում անձրև ու որոտ, ներսում կաթիլք ու հառաչանք։ Եվ ամբողջ ընտանիքը իր ունեցած-չունեցածով պատսպարվում է դռների կամարների տակ, լուսամուտների խորշերում, կծկվում է, աշխատում քիչ տեղ գրավել և համբերատար, համակերպված սպասում անձրևի կտրվելուն։ Ահա քամին քշում է սև ամպերը, երկինքը պարզվում։ Դրսում պայծառ երկինք է ու արև, իսկ ներսում դարձյալ կաթիլք ու հառաչանք։ Տանիքի հողը պետք է դատարկի այն ջուրը, ինչ ներծծել է։ Լիքը լցված ամանները, դժգոհ ու հոգնած ջրերի առատությունից, հիմա ուրիշ ձայն են հանում․ «Չլո՜մփ, չլո՜մփ, չլո՜մփ»։

Մեկ էլ դռներից ու պատշգամբներից մի նոր տեղատարափ է սկսվում առանց այն էլ ջրում խեղդված բակի վրա, ուր ջրափոսերի մեջ, անհամբեր բադերի հետ մրցելով, արդեն վազվզում են ոտաբոբիկ երեխաները և իրար վրա ջուր են շաղ տալիս։ Հարևանները դատարկում են անձրևաջրով լեցուն պղինձներն ու ամանները, նորից ներս տանում՝ քամ ընկած կաթիլքի վերջին նշխարները հավաքելու համար։

Թվում է, թե մարդիկ չեն դիմանա, բայց դիմանում են։ Հիմա պետք է կտուրը բարձրանալ։ Արևի շողերի տակ ջերմ գոլորշի արձակող կտուրի վրա հայտնվում է մեկը, հետո մյուսը, երրորդը։ Մեծ, գլանաձև քարով սկսում են ամրացնել անձրևից հետո փափկած հողը։ Ամրացնում են ու հետն էլ  բարձր-բարձր իրար հետ խոսում օրվա անցուդարձից, մոռանալով իրենց քաշածը։

Դղրդոցով գլորվում է քարը, օրորվում, գնում գալիս է տան կտուրը և թվում է , թե ուր որ է տանիքը կնստի՝ իր հետ տանելով և՛ գլորողին, և՛ գլանաձև քարը։ Բայց չէ, տան կտուրն էլ է դիմանում։ Խոնավ հողը կամաց-կամաց տափակում է, ամրանում ու մեկ էլ տեսար գլանի տակ մնացած երիցուկը վեր է պարզում իր ջարդված գլուխը, կանաչը ուղղում է իրեն և մեկնվում դեպի արևը։

Չէ, երիցուկն էլ է դիմանում, խոտն էլ։ Դիմանում են, որ ապրեն, ապրում են, որ դիմանան։ Այսպես դիմանում են բոլորը՝ տունը, տանիքը, տանիքին կանգնած մարդը։ Դիմանո՜ւմ են ․․․