Թումանյան․ քաղաքի վերադարձը

Խորհրդային ուտոպիա

Հիմնադրվելով 1940-ականներին՝ ըստ Սոս Մանուկյանի գլխավոր հատակագծի, Թումանյանը՝ բազում այլ խորհրդային քաղաքների պես, ձևավորվել է արդյունաբերական հիմքի վրա։ Այստեղ կենտրոնական հիմնարկը Թումանյանի հրակայուն նյութերի գործարանն էր։ Իր երկբնակարան տուֆակերտ տներով ու Երևանի Կասկադի հրապարակը հիշեցնող հրապարակով Թումանյանը միանգամայն համապատասխանում է ճարտարապետության պատմաբան Կարեն Բալյանի բնորոշմանը․ խորհրդային ուտոպիա։ 

Ձախիձոր գյուղի շրջակայքում մեծացած տեղացիներից շատերը մինչ օրս հիշում են, որ նախքան գործարանը «այստեղ ոչինչ չկար»։ Այսպես խոսելով նրանք կարծես համակարծիք են գաղութատիրական այն նարատիվին, որին հատուկ է «դատարկ հողեր» հասկացությունը, որոնք մշակել ու ընտելացրել են բրիտանացիները, իսպանացիները կամ ֆրանսիացիները՝ իրենց գաղութներում, իսկ այս դեպքում՝ Խորհրդային Միությունը։ Տարեց բնակիչները հիշում են, թե ինչպես էր խորհրդային տարիներին քաղաքը «լիքը» և ծաղկուն կյանքով. առավոտյան աշխատողները շտապում էին հերթափոխի, իսկ երեխաները վազում էին դպրոց, երեկոյան զույգերը պարում էին գլխավոր հրապարակում։ Խանութներն առաջարկում էին տարբեր ապրանքներ, հասարակական ավտոբուսները Թումանյանը կապում էին երկրի այլ վայրերի հետ, իսկ փոստը նորություններ էր բերում:

Այնուամենայնիվ, Հայաստանի անկախության առաջին տարիներին «շոկային թերապիայի», ազատականացման, բուռն սեփականաշնորհման և, առաջին հերթին, Արցախյան առաջին պատերազմի ֆոնին, որը հանգեցրեց Հայաստանին խորը էներգետիկ ճգնաժամի, Թումանյանը կարծես նորից փլուզվեց ու հայտնվեց «ոչնչության մեջ»: Թումանյանի հրակայուն նյութերի գործարանի և Թումանյանի տեքստիլ կոմբինատի փակումը բազմաթիվ բնակիչների թողեց գործազուրկ՝ խթանելով արտագաղթը։ Նեոլիբերալիզացիան նպաստեց քաղաքաշինությանը պետական աջակցության չեղարկմանը: Վայրի հողատարածքների միջով կոտրված մայթերի վրայով քայլելը, դատարկ բնակարանների մութ պատուհանները, լքված շենքերը և ժանգոտ ցանկապատերը վառ կերպով մարմնավորում են այլուր գնացած կյանքի զգացողությունը և իրականության տեղական նկարագրությունը՝ «ստեղ ոչինչ չկա, ստեղ բան չկա»: Երկար ժամանակ անհնար էր պատկերացնել, որ այս հեռավոր քաղաքում խորհրդային արդիականության ավերակներից որևէ նոր բան կարող է հայտնվել: Այնուամենայնիվ, «ամեն ինչ հոսում է, ամեն ինչ փոխվում է», ինչպես իմաստուն կերպով ձևակերպել է հին հույն փիլիսոփա Հերակլիտոսը:

Նոր զարգացումներ

Լոռու մարզը սփյուռքահայ բազմաթիվ հավակնոտ նախաձեռնությունների օջախ է: Դրանցից մեկը Թումանյան հիմնադրամն է։ Չնայած, որ այստեղ, ըստ շատերի, «ոչինչ չկա», քաղաքն ունի անհերքելի զբոսաշրջային ներուժ։ Այն գտնվում է Հայաստանը և Վրաստանը կապող արշավային ուղիների ճանապարհին, ինչպես նաև պատմական այնպիսի վայրերի կողքին, ինչպիսիք են Սանահին, Հաղպատ, Քոբայր և Բարձրաքաշ Սուրբ Գրիգոր վանական համալիրները: Ակնհայտորեն գիտակցելով վերոնշյալը՝ Թումանյան հիմնադրամը սկսեց համագործակցել Թումանյան քաղաքի հետ 2010-ականների վերջին՝ կենտրոնանալով զբոսաշրջային և ստեղծագործական գործունեության վրա: Զբոսաշրջային ենթակառուցվածքը կազմող նյութական օբյեկտներում՝ սրճարան, թանգարան, անգլալեզու գրադարան, հանրակացարան, ներդրումների հետ մեկտեղ Թումանյան հիմնադրամը նպաստեց երկու ուշագրավ նախաձեռնությունների, որոնք որոշ չափով կարելի է վերագրել սոցիալական ձեռներեցության ոլորտին:

Առաջինը Աբաստանի ստեղծագործական համայնքի աջակցությունն է։ Ռուս-ուկրաինական պատերազմը, որը բռնկվեց 2022 թվականի փետրվարին, դարձավ Ռուսաստանից, Բելառուսից և Ուկրաինայից Հայաստան ստեղծագործողների ինտենսիվ արտահոսքի պատճառը:  Թումանյան հիմնադրամի հիմնադիրների ընկերը սկսեց աշխատել և օգնություն տրամադրել՝ հիմնադրամի կողմից շահագործվող Թումանյանի տեքստիլ կոմբինատի նախկինում դատարկ շենքում բնակություն հաստատելու համար՝ սկսած 2022 թվականի հունիսից: Գործարանի վերանորոգումը, ընդհանուր կենսատարածքի ստեղծումը և համատեղ կյանքի փորձը միավորեցին տարբեր ազգությունների և մասնագիտության մարդկանց: Ժամանակի ընթացքում Աբաստանը դարձավ «ապահով հանգրվան, որտեղ մարդիկ իրենց անձնական և մասնագիտական կյանքի դժվարին պահերին» համատեղ աշխատանքի միջոցով ստեղծում, հետազոտում և իրականացնում են տարբեր գեղարվեստական և քաղաքացիական նախագծեր:

Հիմնադրամի երկրորդ ուշագրավ նախաձեռնությունը Թումանյանի պատմասության միջազգային փառատոնն է։ 

Թումանյանի պատմասության միջազգային փառատոն

2023 թվականի օգոստոսի վերջին շաբաթավերջը նշանավորվեց Թումանյան քաղաքի նկատմամբ աննախադեպ ուշադրությամբ։ Մարդկանց բնակեցված վայրերում հիմնված պատմությունների ուժի հետ կապված՝ Թումանյանի պատմասության միջազգային փառատոնը ներկայացումների, ընթերցումների, քննարկումների, սեմինարների, կենդանի երաժշտության և արշավների եռօրյա զվարճանք էր, որը համախմբեց ստեղծագործողներին և հանդիսատեսին ամբողջ աշխարհից: Խոհուն քննարկումներից ու դասախոսություններից մինչև հայկական տարբեր բարբառներով ժողովրդական երգերի ներքո կոլեկտիվ երգ ու պար, վիզուալ արվեստի մասնակցային սեմինարներից մինչև իմմերսիվ բեմադրություններ, հայկական հարուստ ժառանգությունը վերաիմաստավորվեց, աշխուժացավ և վերարտադրվեց: Պատմությունը կենդանացավ՝ հիմնվելով մարդկանց հիշողությունների վրա, օրինակ՝ Անահիտ Ղազարյանի «Պլանային անջատում» վավերագրական ներկայացման միջոցով, որը գրվել է Հայաստանի 1990-ականների մասին, իսկ երբեմն էլ պատումը ձևավորվում էր ոչ մարդկային հիշողության վրա․ CSN Lab-ի «Գետառ. գետի հիշողությունը» գրքի շնորհանդեսի ժամանակ հավաքվածները փորձում էին մտովի տեղափոխվել Երևանի Գետառի անցյալ: Հայաստանի փոփոխվող ժամանակակից դեմքը և նրա դիվերսիֆիկացնող բնակչությունը փայլուն կերպով արտացոլվեց «Փոշու երկիր» փոդքասթի կոլեկտիվ ունկնդրման ընթացքում, որը պատրաստել էին Նարի Աբրահամյանը և Գոհար Խաչատրյանը:

Փառատոնի փակումը թումանյանական «Լոռեցի Սաքոյի» բեմադրությամբ էր՝ Սոս Սարգսյանի անվան Համազգային թատրոնի կատարմամբ։ Այն հանդիսատեսի ուշադրությունը վերադարձրեց Լոռվա պատմության վրա և ընդգծեց փառատոնի կապը արմատների հետ։

Փառատոնի օրերին Թումանյան քաղաքը «լեցուն» էր թվում, այնպես, ինչպես վաղուց չէր եղել։ Գլխավոր հրապարակի շրջակայքը խիտ էր Հայաստանից տաբեր ծայրերից ժամանած մեքենաներով, հսկա դեղին տուրիստական ավտոբուսը որոշ ժամանակ կանգնել էր կանգառի մոտ, որը երկար տարիներ ավտոբուս չէր տեսել, իսկ սրճարանում անդադար հերթեր էին։

Արևելահայերեն, արևմտահայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն զրույցների անսովոր թանձր ձայնը լողում էր փողոցներով։ Երաժշտությունը լցրել էր օդը, և մարդիկ կրկին պարում էին գլխավոր հրապարակում՝ գիշերային լուսավորության ներքո։ Թումանյանում նորից արագություն և էներգիա զգացվեց:

Հնի վերակենդանացու՞մ, թե՞ նորի կառուցում

Անկասկած, Թումանյանը որոշ ժամանակով կերպարանափոխվեց, և, անկասկած, փառատոնը ոգեշնչող և հաջողված իրադարձություն էր: Գոնե արտաքին տեսանկյունից։ Այնուամենայնիվ, փառատոնի նկատմամբ տեղական ներգրավվածության և հետաքրքրության բացակայությունը բավականին ակնհայտ էր: Մի չնչին բացառությամբ՝ հանդիսատեսն ամբողջությամբ կազմված էր դրսից եկածներից, ինչպես նաև Աբաստանի անդամներից։ Այսպիսով, մնում է ավելի լայն հարցը՝ ո՞րն է թումանյանցիների դերն ու տեղը քաղաքային նոր զարգացումներում։

Մշակութային միջոցառումներն ու ստեղծագործական կլաստերները մոբիլիզացվում են ամբողջ աշխարհում՝ փորձելով «վերակենդանացնել» այն վայրերը, որոնք արժեզրկվել են կապիտալի և լքվել՝ պետության կողմից: Բայց շատ դեպքերում թվում է, որ վայրերի համար նոր ապագաներ ստեղծելը - իսկ դա նշանակում է նոր ապագա ստեղծել նրանց բնակիչների համար - պարտադիր չէ: Բոլորովին այլ բնակչության (օրինակ՝ Աբաստան համայնքի) ժամանումը և Թումանյան հիմնադրամի հետ կապված ստեղծարար տնտեսությունը՝ արտաքին աշխարհի հետ տարբեր կերպ կապված, արդյո՞ք վերածվում վայրի վերածննդի, թե՞ հնի վրայից մի նոր վայր է ստեղծում։ Ինչպե՞ս է Թումանյանի նոր ստեղծագործական տնտեսությունը համընկնում, հատվում կամ խոսում իր բնակիչների հետ։ Հետտսոցիալիստական վերադասավորմամբ ստեղծված «ոչինչը» կարո՞ղ է վերածվել «լիության»՝ նոր գործունեության և ներդրումների միջոցով, թե՞ նոր «լիությունը» մարդկանց միայն բաժանում է իրենց բնակության վայրից։

Թեև այս պահին վերը նշված հարցերին չկան հստակ պատասխաններ, ես կարծում եմ, որ դրանք կարևոր են կայուն և ընդգրկուն մոտեցում ստեղծելու այն վայրերի հետ աշխատելու համար, որոնք ներկա տնտեսական և աշխարհաքաղաքական կարգի շրջանակներում մի կողմում մնալու և մարգինալացված լինելու պատմություն ունեն: Սա հատկապես վերաբերում է Թումանյանի պես փոքր քաղաքներին, որտեղ ցանկացած նոր գործունեություն, լավագույն դեպքում, անխուսափելիորեն հատվում է, վատագույն դեպքում, խանգարում է տեղի ապրուստին: Որքան էլ դա տարօրինակ հնչի, հավասարակշռված արդյունքը հիմնված է պատասխանատվության գիտակցման և բոլոր կողմերի՝ համայնքային իշխանությունների, տեղի բնակիչների, ինչպես նաև նորեկների ներդրման մոբիլիզացման վրա: Մնում է հասկանալ, թե ով և ինչպես պետք է նախաձեռնի այդ քննարկումը: