Խնամակալները
Ովքեր են համադրողները և ինչպիսի վիճակում է մասնագիտությունը Հայաստանում։
Տեքստը՝ Արտավազդ Եղիազարյանի
Լուսանկարները՝ ԳԱԿ, Առնոս Մարտիրոսյան, Էմմա Հարությունյան
ԵՐԵՎԱՆ #70 | 2021
Ինչո՞ւ ժամանակակից ոչ մի թանգարան չի կարող գոյություն ունենալ առանց համադրողների, ո՞րն է այդ մասնագետների՝ երբեմն այցելուների համար անտեսանելի դերակատարումը և ինչպիսին է մասնագիտության վիճակը Հայաստանում. ԵՐԵՎԱՆը հարցուփորձ է արել անկախ համադրող Էմմա Հարությունյանին և Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի ցուցադրությունների գծով տնօրեն Արմեն Եսայանցին։
Եկեք նախ փորձենք հասկանալ, թե ինչ է համադրողը։ Ինչո՞վ եք զբաղվում դուք և ձեր գործընկերները, ի՞նչ տարբերություն կա ձեր միջև։
Արմեն․ Ես կսկսեի նրանից, որ հայերեն բառը մի փոքր խնդրահարույց է, որովհետև չիմացող մարդը կարող է կարծել, թե համադրողը պարզապես բառացիորեն համադրում է աշխատանքներն իրար հետ ու ստեղծում ցուցահանդեսը։ Էդ իմաստով ավելի ընդգրկուն է միջազգային «կուրատոր» եզրույթը։ Նաև իմաստ ունի նշելու, որ մեր պատկերացրած կուրատորական աշխատանքը ձևավորվել է ընդամենը վերջին 50-60 տարվա ընթացքում, սա շատ նոր երևույթ է ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհում։
Էմմա. Ընդհանրապես, կուրատոր, այսինքն՝ կուրատորություն անել՝ curare, նշանակում է հոգ տանել որևէ մեկի կամ ինչ-որ բանի մասին։ Դրա համար Հին Հռոմում այսպես էին անվանում մարդկանց, ովքեր պատասխանատու էին հասարակական բաղնիքների համար, իսկ միջնադարում կուրատոր էին կոչում հոգևորականներին, ովքեր փրկում էին մոլորված հոգիները։ Սա մի քիչ մոտենում է մեր ժամանակակից ֆունկցիային։
Արմեն․ Հա, ըստ էության, մենք խնամակալն ենք մեզ հանձնված հավաքածուների։ Ինչևէ, կուրատորները շատ տարբեր են։ Կա ինստիտուցիոնալ համադրող, երբ դու կցված ես որևէ կոնկրետ կառույցին։ Բայց էնտեղ էլ լինում են համադրողներ, որոնք զբաղվում են հետազոտական աշխատանքներով, մյուսները՝ կոնկրետ թեմաներով կամ ժամանակաշրջաններով։ Ես, օրինակ, կցված եմ Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնին ու իմ գործունեության 95 տոկոսը կապված է էդ հաստատության հետ։ Լինում են անկախ, ֆրիլանս կուրատորներ, օրինակ՝ Էմման։ Նրանք աշխատում են տարբեր անհատների ու կազմակերպությունների հետ։
Արմեն Եսայանց
Իսկ ինչպե՞ս են դառնում կուրատոր։
Արմեն․ Դե էդպես էլի․․․ Համենայն դեպս՝ էս պահին կուրատորներն ամենատարբեր ոլորտներից են մտել մասնագիտություն։ Ես արվեստաբան եմ, ակադեմիական կրթություն ունեմ՝ Էմմայի հետ նույն ամբիոնում ենք սովորել, ի դեպ, ու ինձ համար կարևոր էր իմ սովորածին կիրառական իմաստ տալ։ Ես իմ բնույթով այդքան էլ գիտնական չեմ՝ մաքուր ակադեմիական իմաստով։ Սակայն միշտ ցանկություն եմ ունեցել ակադեմիական կրթության հիման վրա առավել պրակտիկ գործ անել, այդպես դարձա համադրող։ Արդյունքում, մասամբ գիտական գործունեություն եմ ծավալում, մասամբ պրակտիկ, որոնք մեկմեկու լրացնում են։
Էմմա․ Ամենաճիշտը կլինի ասել, որ կուրատոր դառնալու համար պետք է նայել, նայել և նայել։ Պետք է անընդհատ լինել արվեստի մեջ ու հետ։ Հա, ու գրել մտքերը, կոնցեպտները, անգամ եթե դրանք ոչ ոք չի կարդում։ Ես անկախ կուրատոր եմ, թեպետ աշխատել եմ Հայաստանի մի քանի թանգարանների հետ։ Ավաղ, երբեմն անգամ թանգարանների տնօրենները պարզապես չգիտեն, թե ով է կուրատորը, ինչու է նա պետք։ Ինձ դիմել են որպես դիզայներ, կազմակերպիչ, կոորդինատոր, էն աղջիկ, ամեն ինչ՝ բացի կուրատորից։ Էդ հասկացությունը պարզապես օտար է շատ թանգարանների համար։ Դե իրականում սա էլ հասկանալի է, քանի որ արվեստի համադրողը գեղարվեստական ամենաերիտասարդ մասնագիտությունն է։ Իրականում, ես էլ համադրող դարձա ոլոր-մոլոր ճանապարհով։ Ուսումնասիրում էի միջնադարյան արվեստը, բայց նաև ժամանակակից արվեստն էր ինձ գրավում։ Միջնադարյան արվեստի կանոնիկ ու միստիկ էությունը և ժամանակակից արվեստի անկանխատեսելի ազատությունը։ Չէի ուզում հրաժարվել երկուսից էլ և սկսեցի ցուցադրել ժամանակակից արվեստագետներին՝ զուգահեռաբար գրելով հոդվածներ խորանային վարագույրների մասին։ Ընդհանրապես, համադրող դառնալն իրոք կախված է մարդու խառնվածքից՝ անընդհատ պրպտելու ձգտումից։ Ես որ գնում եմ ցանկացած ցուցադրության, ինձնից անկախ սկսում եմ ուսումնասիրել ցուցահանդեսի տրամաբանությունը, լուսավորությունը, պիտակի գտնվելու տեղը, անգամ տեքստի մեջ արված կետադրական սխալները։ Պետք է ուզես լինել էդ բոլոր դետալների մեջ, կազմակերպել, համապարփակ հետևել պրոցեսին։
Արմեն․ Շատ տիպիկ բան նշեց Էմման, մեր մասնագիտական անեծքն է՝ չես կարողանում ուղղակի հանգիստ ցուցահանդես նայել, սկսում ես մտածել՝ էս պատն ուրիշ գույն էր պետք անել, էն լույսն ուժեղ է, իսկ ի՞նչ ֆոնտ են ընտրել, կարող է պետք գա, և այլն և այլն։
Էմմա․ Բայց սա սնոբություն չի, ամենայն լրջությամբ՝ ամենաչնչին դետալը կարող է փչացնել ամբողջ մտահղացումը։
Էմմա Հարությունյան
Եթե փորձենք մի քիչ ավելի լավ պատկերացնել ներքին խոհանոցը, ինչպիսի՞ն է ձեր կուրատորական առօրյան։
Էմմա․ Քանի որ ես անկախ կուրատոր եմ, ով միշտ չէ, որ կարելի է ասել ինքն է որոշում իր ժամանակացույցն ու առաջադրանքները, իմ սովորական առօրյան բաղկացած է փնտրտուքներից, հանդիպումներից, մտորումներից։ Հետաքրքիր նոր վայրեր եմ որոնում, որտեղ կարելի է ցուցադրություն անել, պլանավորում եմ, թե երազանքիս որ ցուցահանդեսներն ինչպես կարելի է անցկացնել, հանդիպում եմ արվեստագետների հետ, հետազոտություն անում։ Իսկ երբ բանը հասնում է կոնկրետ ցուցահանդեսին, ապա էդտեղ կուրատորն անում է բառացիորեն ամեն ինչ՝ սկսած թիմ հավաքելուց, ցուցահանդեսի կոնցեպտ մշակելուց մինչև ցուցափեղկերի մաքրությանը հետևելը։ Թիմի պահը երևի թե ամենակարևորն է. ըստ իս, ամեն ցուցահանդես պիտի ունենա իր առանձին թիմը։ Համաձայնեք, որ ստալինյան ռեպրեսիաների մասին ինստալյացիան և ժամանակակից դիզայնի ցուցահանդեսն իսկապես արմատապես տարբեր նպատակներ և գործիքակազմ ունեն։
Արմեն, իսկ ինստիտուցիոնալ կուրատորի դեպքո՞ւմ։
Արմեն․ Մենք ունենք ցուցահանդեսային ծրագիր, որը կազմվում է նախօրոք՝ մոտ երկու տարվա կտրվածքով։ Հիմնականում նախապատրաստական աշխատանքներ ենք տանում ու աշխատում ընթացիկ ցուցադրությունների վրա։ Համագործակցություն արվեստագետների ու կազմակերպությունների հետ, զանգեր, պայմանավորվածություններ․․․ Հենց հիմա մի իտալացի արվեստագետի ցուցահանդեսի բացումն ենք պատրաստում, ակտիվ աշխատում ենք դեսպանատան հետ, արվեստանմուշներն ենք ընդունում, և այլն, և այլն։
Որպես համադրող դու ներգրավված ես այդ ամենի մե՞ջ։
Արմեն․ Ընդհանրապես, կուրատորը, ըստ էության, տասնյակ գլխարկներ կրող մարդ է, եթե անգլերեն արտահայտությունը շատ կոպիտ թարգմանենք։ Ստեղծագործություններ ընտրել, կոնցեպտ մշակել, տեքստն ու դիզայնը ղեկավարել, իլյուստրատիվ նյութերի ընդունում, լրատվականների հետ շփում՝ ամբողջ պատասխանատվությունը կուրատորի վրա է լինում։ Կա թիմ, իհարկե, մեր դեպքում ստաբիլ աշխատողներ, բայց ըստ էության, վերջնական պատասխանատուն կուրատորն է։
Լուցկու տուփերի պիտակների թանգարան, Թումանյան քաղաք, Լոռի, համադրող՝ Էմմա Հարությունյան
Իսկ համագործակցություն այլ կուրատորների հետ լինու՞մ են։
Արմեն․ Այո՛, դա էլ մեր քաղաքականության մի մասն է։ Վիգեն Գալստյանի հետ ենք աշխատել, Նայիրի Խաչատուրեանի, Նազարեթ Կարոյանի։ Այս ցուցահանդեսի համար էլ արվեստագետ Ուգո Նեսպոլոն ունի կուրատոր Էրմենեջիլդո Ֆրիոնին, որը մեզ հետ զուգահեռ ներգրավված է։ Մի խոսքով, սա անընդհատ գործընթաց է, հանդիպումներ, քննարկումներ, ընտրություն, փոփոխություն, վերլուծություններ և այլն։ Շատ բաներ նախապես որոշված սրահում կարող են փոխվել։ Ինստիտուցիոնալ ցուցահանդեսը նաև ավելի երկար ճանապարհ է անցնում, քանի որ բազում ինստանցիաներ են ներգրավված։ Պատասխանատվությունն էլ մի փոքր ուրիշ է․ բացի քո անձնական մոտեցումից, պիտի գիտակցես, թե ինչն է առաջնային ու կարևոր թանգարանի համար։
Կուրատորը փաստացի ցուցադրության հեղինա՞կն է, ռեժիսորի պես մի բա՞ն։
Էմմա․ Այո՛։ Երևի մինչև հիմա սա ինձ համար ամենահամոզիչ համեմատությունն է։
Արմեն․ Ավելին, վերջերս նույնիսկ խնդիր կա․ 90-ականներից սկսած հայտնվեց այսպես կոչված՝ աստղային կուրատորների մի կաստա, երբ հենց համադրողն է առաջին պլան գալիս, մարդիկ հետաքրքրվում են առավել շատ ցուցադրությունը կազմակերպած անձով, ոչ թե ցուցադրվող գործերով։ Եվ հիմա քննարկում են ծավալվում, թե ինչպես վերաիմաստավորել այդ ամենը։ Օրինակ, կան կուրատորներ, ովքեր ուղղակի կարող են խառնվել արվեստագետի, կամ արվեստագետների ստեղծագործական պրոցեսին, ուղղություն տալ, հուշել։ Ես ինքս դեռ այդտեղ չեմ հասել երևի, քանի որ փորձում եմ հնարավորինս անմասն մնալ, առաջին պլան չգալ, առավել շատ «թարգմանել», ներկայացնել արվեստը, բայց չխառնվել դրա ստեղծման պրոցեսի ու բովանդակության մեջ։
Ըստ էության, ամեն ցուցադրություն մի ճամփորդություն է՝ առաջին ցուցանմուշից մինչև վերջինը, որի քարտեզագրումն անում են համադրողները։ Բայց արդյոք այդ քարտեզից ճի՞շտ են օգտվում։ Եղել են դեպքեր, որ ես ինչ-որ թանգարանում մի ժամ քայլելուց հետո հանկարծ հասկացել եմ, որ լրիվ այլ հերթականությամբ եմ դիտում, քան նախատեսված էր․․․
Էմմա․ Կարծեմ կուրատոր Լյուսի Լիպպարդի խոսքերը հրաշալի են նկարագրում համադրողին։ Նա ասում է, որ համադրողը շամանի պես անդադար պտտվում է իր ստեղծած տարածության մեջ, էներգիա ստեղծում, բայց հենց սկսվում է ցուցադրությունը, նա վերանում է։ Իր ստեղծած միջավայրը և կոնցեպտն արդեն կուրատորի ներկայության կարիքը չունեն։ Ու հետո կգա ինչ-որ մի այցելու, կգտնի էն ամենամութ անկյունը, որը գուցե համադրողը հատուկ չի առանձնացրել ու անգամ երկրորդական է համարել, բայց դա կոնկրետ մարդու համար ամենաազդեցիկը կդառնա։ Մեր մասնագիտության մեջ հենց սա է հրաշալի, որ կանխատեսումներն ավելորդ են։
Արմեն․ Հա, գրեթե իրար հետ կարող են կապ չունենալ՝ ոնց ես դու նախատեսում ու պատկերացնում, ու ոնց է իրականում անցնում։ Կամ նախատեսում ես ցուցադրության որոշակի ընթացք, ըստ այդմ, կոպիտ ասած, այդպես ես դասավորում հերթականությունը, հաշվարկում ես, թե որը որից հետո մարդիկ պիտի տեսնեն, ընկղմվեն բովանդակության մեջ, զգան ասելիքը։ Բայց գալիս ու լրիվ այլ կողմով են շարժվում։
Էմմա․ Միևնույն ժամանակ, էդ պատահականության էֆեկտին հասնելու համար պիտի էդ ողջ շամանությունը նախօրոք անես։ Իսկ երբ բացվեց, արդեն վերջ, դու պիտի մտածես հաջորդ ցուցադրության մասին։ Ամենաէյֆորիկ շրջանը նախապատրաստական աշխատանքներն են, իսկ հենց ցուցահանդեսը բացվում է ու այցելուները մտնում են, իմ էմոցիաները զրոյանում են, որովհետև էլ բան չկա անելու։ Հենց այդ պահից ես մտքերով արդեն ուրիշ ցուցահանդեսի հետ եմ։
Արմեն․ Իմ մոտ միշտ լինում է էսպես․ հենց ցուցահանդեսը բացվեց, առաջին րոպեին ես միանգամից հասկանում եմ, թե ինչն ուրիշ ձև կանեի։ Ինչպես ճարտարապետության դեպքում են ասում, շենքից պիտի դուրս գաս, որ շենքը կողքից տեսնես, դրա պես մի բան։
«Կարեն Օհանյան. Սևան», ԳԱԿ, համադրող՝ Արմեն Եսայանց
Իսկ ունե՞ք ցուցահանդեսի հաջողության գնահատման որևէ համակարգ։
Էմմա․ Եթե երկրորդ անգամ են գալիս նայելու, մի բան էլ՝ եթե հետները մարդ են բերում և արդեն իրենք են սկսում գիդի կամ համադրողի դերը տանել, բացատրում են, մի նոր բան են բացահայտում։
Հաճա՞խ ես գնում երկրորդ անգամ։
Էմմա․ Պատահում է, այո։ Վերջերս երկու անգամ գնացել եմ Գաֆէսճեան՝ Կարեն Օհանյանի ցուցահանդեսին։ Մի անգամ էլ իր արվեստանոց եմ գնացել։
Արմեն․ Շատ են էդպիսի մարդիկ, կոնկրետ էս ցուցահանդեսին։ Հաճելիորեն զարմացած եմ, որովհետև անակնկալ նախագիծ էր, համ էլ երեք նկարով ցուցադրությունը շատերի համար տարակուսանք էր, բայց հետո արդեն տեղն էր ընկնում․․․
Էմմա․ Ես մի նկարի ցուցադրությանն էլ կգայի՜։
Որպես պարզապես թանգարանային այցելու՝ մի էսպիսի թեմա բացեմ․ վերջերս շատ հաճախ լինում են ցուցադրություններ կամ ամբողջ թանգարաններ, որտեղ գուցե չկան բուն ֆիզիկական նմուշներ, այլ թեման ավելի շատ բացահայտվում է ինտերակտիվ լուծումներով։ Չնայած մինչև վերջերս ինձ թվում էր, որ կարևորը մի ինչ-որ բացառիկ առարկայի համար են մարդիկ գնում-հասնում թանգարաններ․․․
Էմմա․ Մեր իրականության պայմաններում լրիվ նորմալ եմ համարում, առավել ևս, որ հիմա շատ ցուցանմուշներ իրենք հենց էլեկտրոնային են։ Կանդինսկին դեռ մի դար առաջ էր պնդում, որ երբ արվեստի գործն ունի ներքին բովանդակություն, ֆիզիկական ֆորման ամենևին կարևոր չի։ Հիմա մեր ֆիզիկական ձևը մասամբ դարձել է էլեկտրոնային ու նորմալ է, որ արվեստն էլ է ադապտացվում։
Արմեն․ Ի վերջո, ցուցահանդեսում կարևորը ոչ թե նմուշն է, այլ այցելուն։ Այցելուի դերը գնալով մեծանում է։ Միևնույն ժամանակ այցելուն փոխվում է, ուզում է ներգրավված լինի, ինքն իրենով կարևոր ցուցադրություն, այլ կերպ ասած՝ ինտերակտիվություն է ուզում։
Էմմա․ Օբյեկտիվորեն ժամանակի թելադրանք է, մի կամ երկու համադրողների քմահաճույքը չի։ Էս առումով իմ սիրելի օրինակներից է Մոսկվայի Հրեական թանգարանը, որը գրեթե ամբողջությամբ ինտերակտիվ է՝ կարդում ես, լսում ես, եռաչափ պատկերներ ես դիտում։ Քեզ ներգրավում են ու պատմում են պատմություն, որը շատ ազդեցիկ է։ Ի դեպ, իրենց ժամանակավոր ցուցահանդեսներն էլ շատ թարմ ու դիպուկ են միշտ։ Եկեք չմոռանանք նաև ժամանակակից կյանքի տեմպի մասին. մենք հիմա ապրում ենք շատ արագ կյանքով ու տեխնոլոգիական հնարքներով թանգարանները մեզ ուշադրությունն են ուզում ստանալ և համապատասխանել ռիթմին։
Ստացվում է՝ մարդու անձնական փորձառությու՞նն է կարևորը՝ անկախ մեթոդներից։
Արմեն․ Հաստատ։ Թանգարան գնում են փորձառության հետևից։ Այն, ինչ քեզ տալիս են թանգարանում, դու չես կարող հետդ տանել ու կիսել ուրիշների հետ։ Նույնիսկ եթե ընկերոջդ հետ ես քայլում սրահներով, մեկ է՝ ամեն մեկն անհատական է զգում։ Ու արդեն երկրորդական հարց է, թե քեզ էդ փորձառությունը ոնց են հասցնում՝ պատից կախած նկարո՞վ, թե՞ վիրտուալ իրականության ակնոցով։
Հիմա գլոբալից անցնենք լոկալի․ ո՞րն է մեր թանգարանների ամենամեծ խնդիրը։
Էմմա․ Չեք զարմանա, չէ՞, որ ասեմ՝ խնդիրները շատ-շատ են, բայց եթե պետք է նշել ընդհանուր մի բան, երևի դա մասնագետների և ինստիտուցիաների համագործակցության սղությունն է։ Բոլորն առաջինը հիշում են ֆինանսական խնդիրները, բայց, կարծում եմ, ուժեղ թիմի ու կոնցեպտի պայմաններում, նույնիսկ ամենախելահեղ մտքի համար կարելի է գտնել գումար։ Իսկ թանգարանները պիտի փոխվեն, բացվեն, և դա պարզապես մի օր լինելու է։
Արմեն․ Աշխարհի բոլոր պետությունները մշակույթին ու թանգարաններին վերաբերվում են որպես բեռ։ Դրա համար Արևմուտքում կան երկրներ, որոնք այս հարցը լուծում են մասնավոր սեկտորին ակտիվ ներգրավելով, լինում է՝ ծախսերի մինչև 40 տոկոսն իրենց վրա են վերցնեն կորպորացիաները։ Բայց դա էլ բնավ բարի կամքի դրսևորում չէ, պարզապես պետությունը դրա դիմաց հազար ու մի արտոնություն է խոստանում, գումարած՝ իհարկե, իմիջը։ Արդյունքում շատ հաճախ ամենախոշոր ֆինանսավորողները շատ վատ իմիջով ընկերություններն են, օրինակ՝ British Petroleum-ը կամ Սակլերների ընտանիքը։
«Աղբյուր» քանդակային դիզայնի պարագաների ցուցահանդես, համադրող՝ Էմմա Հարությունյան
Եվ ի՞նչ է պետք անել, որ մեզ մոտ իրավիճակը փոխվի։
Արմեն․ Սկզբի համար գիտակցել խնդրի պատճառները։ Ես, իրականում, չեմ կարող մեղադրել մեր պետական թանգարաններին պասիվության համար, քանի որ կա հսկայական օրենսդրական բաց։ Մենք մինչև հիմա չունենք թանգարանների մասին օրենք։ Մենք Գաֆէսճեանում անկախ հիմնադրամ ենք, պետության հետ կապ չունենք, ավելի ճկուն ու հանգիստ ենք աշխատում, բայց մենք էլ բոլորի պես կուրախանանք, երբ ոլորտը ոտքի կանգնի։
Էմմա․ Ես հաճախ առնչվել եմ հայաստանյան թանգարանների հետ, ու միակ լուծումը տեսնում եմ նրանում, որ թանգարանների տնօրեններն ու աշխատակիցները պետք է դառնան թույն, առաջադեմ, վախերից ազատված, էդ համակարգի մեջ նախկինում ընդհանրապես չեղած, անընդհատ նոր համագործակցություններ ու հանդիսատես գրավող վառ մարդիկ։
Արմեն․ Ոչ մեկ չի գնա։ Գիտե՞ս ինչ աշխատավարձ են ստանում որպես պետական աշխատող։ Ամենախոշոր ու կարևորագույն թանգարանների ղեկավարները։ Ամոթ է նույնիսկ բարձրաձայնել էդ կոպեկների մասին։ Ինչի՞ մասին է խոսքը․․․ Ուզում եմ ասել, դա մի քայլով լուծվող հարց չէ, պիտի շատ մեծ համակարգային փոփոխություններ մտցվեն, ու պետք է սկսել հիմա։ Բայց հիմա կարծես բոլորն ուրիշ խնդիրներով են տարված, չգիտեմ։
Էմմա․ Դե դա էլ վախեցնում է։ Ձվի ու հավի դիլեման։ Կամ կգան նման մարդիկ ու կլինեն փոփոխություններ, կամ կմնանք սիստեմի փոփոխությանը սպասելով։ Ես դեռ հավատում եմ, որ մարդիկ են փոխում սիստեմը։
Իսկ եթե լավի մասին խոսե՞նք ամեն դեպքում։ Ո՞րն է ձեր սիրելի թանգարանը Երևանում։
Էմմա․ Սիրում եմ Պատմության թանգարանը։ Միշտ կարող եմ գնալ։ Բայց թարմ հիասթափությունս, ավաղ, էլի կապված էր էդ թանգարանի վերջին ժամանակավոր ցուցադրության հետ։ Ի դեպ, մեծ խնդիր է էն, որ մարդիկ քաշվում են անկեղծ քննադատելուց ու քննադատվելուց, դա շատ խանգարում է ոլորտի առաջխաղացմանը։ Ես գրեթե բոլոր թանգարաններն էլ սիրում եմ։ Շատ ուրախացնում է, որ ունենք Yerevan Print Biennale, Գաֆէսճեան կենտրոն ու ակտիվացող կուրատորական համայնք։
Արմեն․ Ես սիրում եմ նոր, հավես, ժամանակակից դեմքերի հետ ծանոթանալ, վերջինը Մերի Բադալյանի ցուցահանդեսն էր Դալանում։ Չգիտեի իրեն, հիմա արդեն կհետևեմ, տպավորված եմ։ Ու մեր կենտրոնի հարևանությամբ Ռուսական արվեստի թանգարանում Վրուբելի շատ կարևոր ցուցահանդես է, հավաքել են Հայաստանում եղած բոլոր հնարավոր գործերը՝ 10-12 հատ։ Ի դեպ, էլի թարմ տպավորություններից՝ երբ բացվում էր մեր վերջին ցուցադրությունը, այդ նույն օրը Երևանում կար ևս երեք ցուցահանդեսի շնորհանդես։ Դա արդեն իսկ խոսում է որոշակի ակտիվության մասին, որը հատկապես ուրախալի է համավարակային պասիվությունից հետո, ու որոշակի հույս է ներշնչում, որ դրական փոփոխություններն ավելի մոտ են, քան պատկերացնում ենք։ Ես ամեն դեպքում մշտապես փորձում եմ լավատես մնալ։