Արամ Պաչյան․ «Տրամվայ Երևան»
Իրենց զույգ էսսեներում հայ արձակագիր Արամ Պաչյանը և ամերիկացի գրող Քրիստոֆեր Աթամյանը փոխանակում են մանկության հիշողությունները տրամվայի և այլ խաչվող տարրերի մասին, որոնք կազմում են քաղաքի և ազգի մշակութային հյուսվածքը: Այսօր ներկայացնում ենք Պաչյանի տեքստը։
26.05.2023
Արամ Պաչյան
Քրիստոֆերի համար ժնևյան տրամվայը իր մոր հայրենի քաղաքում՝ Ժնևում, ազատության, արագության և շվեյցարական ճշգրտության խորհրդանիշն է: Արամի համար տրամվայը խորհրդանշում է հայկական խորհրդային անցյալն ու իր մանկությունը, փտած ու դաժանաբար փուլ եկած սովետական համակարգը, որի պատճառով երկիրը առերեսվեց կապիտալիզմի վերջին փուլի տրավմաների հետ:
Գրական այս երկխոսությունը ծնվել է Հայաստանի դեմ իր հարևան երկրների՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից սանձազերծված 44-օրյա պատերազմից և Պաչյանի «P/F» վեպի հրատարակումից։ 2021 թվականին վեպը, որում երևանյան անհետացած տրամվայը կարևոր դեր ունի, արժանացել է Եվրոպական միության գրական մրցանակին։ Երկու գրող, երկու երկիր, երկու զուգահեռ աշխարհայացք և մեկ ընդհանուր սեր՝ տրամվայ։
Հիշեցնելով մարդկանց տրամվայի կարևորության և մի ամբողջ սերնդի հավաքական հիշողության մեջ դրա շարունակական գոյության մասին՝ Աթամյանն ու Պաչյանը հույս ունեն տրամվայները Հայաստանի մայրաքաղաք Երևան վերադարձնելու արշավ նախաձեռնել: Սա խորհրդանշական հաղթանակ կլինի անցյալի հավանական կործանիչների՝ կառավարական պաշտոնյաների և այդ ամենը ծրագրավորողների նկատմամբ, որոնց այնքան փայլուն երգիծեցին Վիգեն Բերբերյանը և Յան Քեբին իրենց՝ 2019 թվականի «Համակարգը փտած է, ընկեր» գրաֆիկական վեպում։
Համար 5 տրամվայ
Մեր վռոն՝ ռաստովցու թոռ Չլուդ Առտուռիկը, թռավ: Գուցե ուզում էինք թռներ, որպեսզի ճակատագիրն ինքը կանխեր մեր ոճիրը, քիչ հետաձգեր մեզնից մեկի հոգուն բարդվող մեր ձախն ու ծուռը, մեր երկչոտության ճարահատ բեռը: Չլուդը թռավ օրը ցերեկով, ֆուտբոլային հանդիպման կեսից, երբ հաշիվն արդեն 18:0 էր, երբ «Մալաթիան» մեզ ստորացնելու իր հալալ կայֆն էր բռնում: Թռավ Չլուդը, ցատկեց-անցավ զըռ կանաչ ցանկապատը, մինչև հոգու խորքը վիրավորված մեզնից, արժող-չարժողի մոտ Չելենտի սիլլայից, մեր անողոք քֆուր-քյաֆարից: Չլուդ Առտուռիկը – մեր քավության նոխազը, մեր անկատարության սևագիրը: Քանի՜ անգամ էր փրկել մեզ. մեր դարպասն անառիկ պահել, Բուֆոնին, Չիլավերտին ու Օլիվեր Կանին վայել սեյվեր արել: Ու ի՞նչ արժեր փրկանքը, ի՞նչ արժեր մեր փրկչի՝ խաղեխաղ մեզ պարգևած չոր դարպասը ու հակառակորդի հանդեպ գերազանցության զգացումը մի հատ, թաք մի հատ խայտառակ մեժդու նոգի համեմատ: Իրականում հարցը ոչ տասնիններորդ գնդակն էր, ոչ էլ տասնիններորդ գնդակը վռոյի ոտքերի արանքով բաց թողնելը: Հարցը՝ զոհասեղանի ու էծի հրաշափառ հայտնությունն էր, ինչից արդեն հափշտակվել, պոչ էր թրթռացնում պարպվել տենչացող մեր վրեժը: Ու չանչեց. գոլը բաց թողնելուն պես Չլուդը չանչեց մեր դահճոտ հայացքը ու թռավ իր բախտի հետևից:
Թռավ Չլուդը: Մենք թռանք Չլուդի հետևից: Չեմ հիշում օրը՝ ցերեկո՞վ էր, թե՞ բարլուսով էր օրը: Արևը հասե՞լ էր զենիթին: «Սանտա Բարբարայի» Սիսին թազա կո՞ստ էր հագել: Մեր ծնողներից ո՞վ էր զոհվել-սաղացել Ղարաբաղում: Մերոնք պրիմուսը սարքե՞լ էին, նավթ ճարե՞լ էին, Սևիլի բուդկից հաց նիսվե՞լ էին: Մոռացել եմ: Մինչդեռ Չլուդը շարունակ թռնում էր, մենք էլ շարունակ՝ Չլուդի հետևից: Մինչև շոշ հասնելը ահագին տարածություն կար, պիտի կտրեր-անցներ, պիտի կտրեինք-անցնեինք շուկայի պոչը, որ նեղլիկացող հունով կեռման էր, ուր զեռում էին միրգն ու հրմշտոցը, չանախ պանրի գնդլիկ քյալլեն, սիգա կապչոնկի անգլխությունը, գնալով ցնորվող ձեռաց առուտուրը ու լխկած կլեպ-մլեպի խավիծը: Թեև Չլուդ Առտուռիկը թռնում էր, մեկ է, նա քաջ տղա էր ու քաջաբար, արանք ճղելով, ծռվել-դզվելով, գայթելով ու օդ պատառոտելով, վազում էր, մեջքը դհոլի մաշկի պես ձիգ, առաջ էր մղվում դեպի իր վերջին հույսը, դեպի գլխավոր մայրուղին: Թեև քաջ էր Չլուդը, այդուհանդերձ վազելիս ինչ-որ բանի դիպավ, այդուհանդերձ ինչ-որ բան քաջ, քաջ շուռ տվեց: Բազառչին գոռաց՝
– Հոոոոո՜պ, ես քու ծնողը:
Չլուդը ատվետ ֆռաց՝
– Վա՜խ, լավդ քունեմ, սպասի հեսա…
Բայց սպասելու ոչ ժամանակ կար, ոչ էլ երևի թե կյանք: Վերջապես դուրս պրծանք շուկայից: Եվ չնայած մենք մեր վազքով, մեր քաջությամբ հեչ չէինք զիջում Չլուդին՝ կարգին հետ էինք մնացել, ու մեր սրտերում դեռ ապրում էր «Արաբկիրի» դարպասապահ, «Փուչիկի» սան, ռաստովցու թոռ Չլուդ Առտուռիկին որսալու ու նրան մի հինգ դար լղելու քաղցրիկ շեջը: Ու մենք տեսանք՝ Չլուդը հասավ տրամվի կռուգ ճիշտ այն պահին, երբ համար 5տրամվայը պոկման դող արեց, ապա ձայնեց՝ ծընգ ու սահեց թեփուկափայլ զույգ գծով: Լույսը կար: Բախտը կար: Հասցրեց Չլուդը: Մենք տեսանք նրա՝ կիսադատարկ վագոնում հայտնվելը, տեսանք նրա հուզմունքի թափառումը: Խաղաղվեց, նստեց պատու- հանի մոտ: Ինչ տեսանք՝ ժիզնիննի կինո չէր: Ուղղակի ժիզնիննի էր: Մենք իրոք տեսանք. Չլուդը նստել էր վագոնում՝ առջևը հակվելով, պատուհանից այն կողմ՝ մեզ չորոնելով, մեր ուղղությամբ թարթ չանելով: Սպասում էր: Շնչակտուր կանգնել էինք: Տեղում մնացինք:
Չգիտեմ՝ ուրախ էինք, թե տխուր:
Տրամվայը թափ էր հավաքում:
Տրամվայ մոռացման
Բարև, Քրիս,
Պատմության երկրորդ մասը որոշեցի նամակի ձևով գրել. նամակ Երևան քաղաքի տրամվայի պատմության ու մի քաղաքաբնակի անձնականության մասին: Ների՛ր, երկրորդ մասը խոստացել էի ավելի շուտ ավարտել՝ կես տարի առաջ: Բայց արխիվ շատ եմ սիրում: Անցյալի արխիվներում՝ հիշողություններ փնտրելիս արագ ու հեշտ ես մոռացվում: Տրամվային առնչվող նյութեր էի հավաքում՝ տեղեկագրեր, հրապարակումներ, տոմսակներ, դարասկզբից ու դարադարձից պահպանված լուսանկարներ, գրքեր, որոնցում Երևանի տրամվայը բանաստեղծության է փոխակերպվում, հուշանում է վեպում և պիեսում հանդես գալիս որպես գլխավոր գործող անձ:
Հավաքչությունը ավարտելով՝ պատրաստվում էի տրամվայի պատմական անցյալը շաղկապել անձնական վերհուշին՝ չինական զարդատուփի հանգույն, երբ տուփերը կամ ծղոտի շյուղերից հյուսված օտարության արկղերը արտաքնապես նույնն են, իսկ թե ի՛նչ են կրում իրենց ներսում՝ մեր երևակայության կռահելիքն է – հիշողության հորինումը: Մի խոսքով, մտածում էի հավաքական ու անհատական հի- շողության միջև զուգահեռներ անցկացնել, ակոս բանալ և շարադրանքս առաջ տանել այդպես՝ մերթ հավաքականը հակադրելով անձնականին, մերթ անձնականությամբ վիճարկել, թեկուզ փոքր-ինչ նրբացնել՝ փաստեր, տարեթվեր ու արձանագրումներ տիղմող պատմությունը: Մտքովս ինչ ասես անցնում էր. մեծ ծրագիր էր գծվում, մինչդեռ երկու- երեք էջ խելքը գլխին բան պատմելու հույս էի փայփայում:
Ձիաքարշը՝ Աստաֆևյան փողոցում, 1910
Քրիսթոֆեր Աթամյան․ «Տրամվայների սիրահարը»
Տրամվայից առաջ Աստաֆյանով վերուվար էր անում ձիաքարշը: Դարասկիզբն էր՝ 1910-ականները, մայլեքի ու գյուղիկների բաժանված Երևանը քաղաք էր դառնում, և ձիաքարշը եկել էր փոխարինելու ճամփեքին ծուլացող խուլ եզներով սելը, Հերևանու առասպելական ցեխն ու փոշին ճեղքող խազեինի կառքը: Սելն ու կառքը կային – մնացին: Անեծքը ձիաքարշն էր: Նախևառաջ որպես զվարճանք: Միքայել Մանվելյանը իր «Յերեւան» անավարտ վեպում տալիս է ձիաքարշի նկարագիրը. «Գետնից հազիվ մի թիզ բարձր անիվներով, ճռճռան տանիքով ու դողդոջուն կողերով ձիաքարշի վագոնը քարշ էր գալիս զանգերի անախորժ զնգոցով: Այն քաշում էին երկու նիհար, ցանցառ պոչերով ձիեր: Հաճախ էր պատահում, որ վագոնը դուրս էր ընկնում երկաթգծից, ու մեջը նստողները դուրս էին թափվում ու ահագին աղմուկով ու չարչարանքով, ծիծաղ ու հռհռոցով՝ վագոնը ռելսերի վրա դնում, հետեւից բրթում, որ առաջ շարժվի, ապա վազում ու նստում: Այդ հարմարությունից քչերն էին օգտվում: Ունեւորներն արժանապատվությունից ցած էին համարում եւ թեթեւ սրընթաց կառքերով էին տեղից տեղ գնում, իսկ չքավորները գերադասում էին ոտով գնալ, ավելի շուտ հասնել եւ չենթարկվել արկածների կամ կոնդուկտորի քմահաճույքներին, որ երբեմն 5-10 րոպե կանգնեցնում էր վագոնը՝ ծանոթի սպասելու կամ խանութից բան-ման առնելու»: Ձիաքարշը շքահանդես էր, հավանաբար Երևանի առաջին reality show-ն, առաջին իսկական կարուսելը՝ այն ժամանակ և հիմա էլ՝ քաղաքի ամենանշանավոր ու թիթիզ փողոցի սրտում: Առաջին աշխարհամարտին ցեղասպանություն, քաղց ու հալածանք վերապրած որբերը, որոնք ողողել էին Երևանի փողոցները, Աստաֆյանում ձիաքարշ-հտպիտի խաղից հրճվում էին, շուտով միանում խաղին, որ թույլ էր տալիս նրանց ոչ միայն զվարճանալ, այլ նաև քաղաքը շարժընթացի մեջ տեսնել. «Զրնգալով հրապարակում կանգնեց մի տեսակ ֆուրգոն, որի անիվները շարժվում էին երկաթե գծերի վրայով: Ընդամենը երկու ձի քաշում էին իրար ետևից կապած երկու ֆուրգոն: Ասացին, որ դա կոչվում է կոնկա:
– Տղե՛րք, – դիմեցի ես ընկերներիս,– եկեք նստենք էս կոնկան ու քաղաքը տեսնենք: Բոլորիդ համար տոմս ես կառնեմ… Նստեցինք: Կոնկան զնգզնգալով շարժվեց, անցավ միհարկանի տների փողոցով, դուրս եկավ ամայի դաշտը, հասավ կայարան ու ետ վերադարձավ»: Որբանոցային հուշերում պատմում է Նաիրի Զարյանը: Եվ ահա մյուս Զարյանը՝ Կոստանը, ձիաքարշի ընդհատված կյանքով քաղաքակրթական մի ողջ շրջափուլ է փակում՝ նախանշելով վերահասը՝ ցարիզմի կործանումն ու դիմավորելով նորը՝ հոկտեմբերյան հեղափոխությունը. «Ու մի օր էլ պատմութիւնը կատաղօրէն խառնեց էջերը: Աստաֆեան փողոցը դանդաղօրէն մագլցող ձիաքարշ տրամվայի անիւները քարերի հանդիպեցին: Մրրիկը ոռնաց: Ձիերը հազացին, ու Երեւանը առուների մէջ ընկաւ»: Իսկ Բակունցի մոտ տրամվայը պրովինցիայի մայրամուտն է և արևածագը փորձարար ապագայի, որ գալիս է նոր ծնվող մարդու սգո ժապավենով: Ապագայի էմբրիոնը, որի զոհերից էր լինելու գրողը՝ գնդակահարված Րևանի չգիտես որ չոլերում. անդագաղ ու անշիրիմ:
Մեկ է՝ նրանք ցնծությամբ եկան. հեղափոխությունը, նոր մարդը, պրոլետարիատը՝ դեպի կոմունիզմ քայլերթող կոփածո լեզվով, մրճապար մարմնով: Երկաթ-մկանն էր նրանց սերմը: Արևն էր նրանց ուտելիքը: Եվ խոհը՝ արարքն էր: Եկան Երևանի բանվորական թաղամասերը գործարաններին կապող տրամվայով, որ հիմնեցին 1933-ին: Ու հիմա, երբ էջ առ էջ թերթում ես գրականության 30-ականները՝ տրամվայի մուտքը Երևան ասես մեսիա լինի, կրոնական խենթացած հեշտանք, ազնվորեն, ռոմանտիզմի չափ տափակ հանձնառություն, կյանքը, կենցաղը վերջնականորեն ծրագրելու, մարդու գործն ու ապրելու իմաստը կարգելու հուն, փրկության ու գալիքի աղանդավոր խորհրդանիշ: Եվ բոլորը նրա երգն են երգում, ծնունդն են փառաբանում, ձայնն են կտցում, երազն են վկայում: Եվ լույս են տեսնում տրամվային նվիրված գրքեր, պատկերագրքեր, լուսավորական պաստառներ: Տրամվայը բանաստեղծվում է, պառնասվում: Այսուհետ ոչ թե եկեղեցին, այլ դեպոն է հոգու տունը, վագոնավարն է տերտերին փոխարինած հոգու պահակը:
1970-ականներին, իր երկերի ընտրանին կազմելիս, Մկրտիչ Արմենը հարկ չի համարում ներառել «Երևան» վեպը, որում մի ամբողջ հատված ձոն է ի փառս քաղաքը նվաճող տրամվայի. «Այդ նա է՝ տրամվայը… Հին Երևանում, որ տրամվայ չկար, քաղաքն ուներ կենտրոնական մաս՝ լավ փողոցներով, ու ծայրամասեր ուներ՝ վատ փողոցներով: Տարբերությունը մեծ էր նրանց միջև և տարբերությունը շատ էր: Մի տեղում լայն էր և նեղ էր մյուս տեղում: Շենքերի տարբերություն կար, բնակիչների տարբերություն և դեռ շատ: Տրամվայն այդ բոլորը ջնջել է: Լայն փողոցները ձգվում են մինչև քաղաքի ծայրերը, լույսերը չեն նվազում այն ծայրերում, չկա շենքի տարբերություն և բնակիչների տարբերություն… Եվ այդ այն է՝ տրամվայը»:
Արմենի վեպում տրամվայը կարծես պրոլետարիատի դիկտատուրան վերստին հաստատող մեղմություն լինի, հավասարության և դեմոկրատացման ուղենիշ, որին կարոտ էր կապիտալիզմից ու գաղութացումից հարստահարված Երևանի չքավոր աշխատավորությունը:
Որքան շռնդալից էր տրամվայի ծնունդը, այնքան լուռ էր նրա մահը և տանելի մոռացումը: Երևանի տրամվայը գործեց շուրջ յոթ տասնամյակ, ապա ոչնչացվեց հիմնովին Խորհրդային Միության փլուզումից տասներեք տարի անց՝ 2004 թվականին:
Հետգրություններ
«Երթևեկության ժամանակ վագոնավարին արգելվում է
վերացարկվել»:
Տրամվայի տեխնիկական կանոններից, 1939
Ես կուզեի այնպիսի նախադասություն գրել, որը չմտածեր, չվերհիշեր, չերևակայեր տրամվայը: Նախադասություն տրամվայի մասին, որ դիմադրում է գրականությանը, ընդդիմանում է ռեֆլեքսիային, հայելային մտաբերմանը, և որի դիմադրումն ու ընդդիմությունը չեն դառնում վերգրական հնարավորություններ, և նրանք ոչ մի կերպ չեն դիմում մոռացման աղվեսությանը: Որի հիշողությունը վերհիշելու պատրվակ չէ: Բառերը կուզեի լռեցնել այնպես, որ չաղմկեին իրենց լռությունը: Եթե կարողանայի սա անել՝ գրելու կեղծիքը չէր տառապեցնի, ու կդադարեի ինքս ինձնից անկեղծություն մուրալ:
Մարդիկ կային՝ նստում էին տրամվայ ու առավոտից իրիկուն պտտվում քաղաքում: Տրամվայում տնից տաք էր:
Երբ հովհարային անջատումներ էին լինում՝ տրամվայները տեղում կանգ էին առնում, ուլունքաշար լռվում Կոմիտասում: Պատահում էր՝ վագոնավարը դռները կիսաբաց էր թողնում: Դասից թռնում էինք, նստում տրամվայի մեջ: Վագոնի անկյունում կուշկվում, թանկարժեք փոխանակումներ էինք անում՝ լովիսը տուրբոյով, լոտոն ծամոնով, սնիկերսը նաթսով, Ռոմարիոյի նակլեյկեն՝ Բաջիոյի պոչիկով, մամա լեսիի ու պապա դվառնյաշկի թուլեն Թուփաքի մայկով, մի շիշ նավթը կես շիշ ժավելով, ռաբինյա Իզաուրան պռոստը Մարիայով, մեծ մուտիտը մանր կռուտիտով:
Որպեսզի ժամ սպանեինք՝ պատմություններ էինք պատմում իրար: Մեկը ինչ-որ մոտիկ թաղերում ապրող մի մեռելի մասին էր: Մեռելը ֆիդայի էր: Գիշերը քաղաքում կռիվ էր սարքել, բռնել Կիևյան մոստից ցած էին շպրտել: Ընկել էր ուղիղ Զանգվի մեջ: Դիակը մորգ էին տարել: Լուսադեմին սաղացել էր, հարցրել՝ «Էս որդե եմ»: Մորգի պահակը չէր խաբել, չոտկի ասել էր՝ «Հմի մորգում ես»: Ֆիդային մի բաժակ ջուր էր ուզել, խմել էր, գնացել տուն: Մի քանի օր առաջ էլի մեռել ա: Յանի էս անգամ՝ հաստատ: Բայց նավսյակի դագաղի մեջ լուս են քաշել, մի շաբաթվա հաց ու ջուր, պապիրոս ու խաչբառ են հետը դրել:
Լենինգրադյանի կանգառում մի մարդ փողոցն անցնելիս լուսանկարեց քեզ: Չես խաբում: Անցնում էր փողոցը: Դու տրամվայի մեջ էիր: Լուսանկարեց ու արագ հեռացավ: Վայրկյան առաջ ճակատդ վագոնի պատուհանին սեղմել, ֆոտոխցիկին էիր նայում: Տրամվայի հետ քո միակ լուսանկարը: Վագոնի պատուհանից կլիշեիդ հայացքը:
Մի ուղևոր պատմում էր, թե Կաշպիրովսկու մոտ հիպնոսի սեանս է անցել: Սաղ տրամվայը պապանձվել պատմողին էր լսում: Պատմողն ասում էր. «Քնած էի, բայց համ էլ արթուն էի, ոնց որ էրազի մեջ ըլնեի, մի քիչ վախում էի, բայց ո՛նց ձեն հանես: Չգիտես խի՝ էս ձախ աչքս սկսավ մրմռալ: Մեկ էլ հիպնոսն ինձ վեկալավ, տարավ-տարավ ու մի տաս, քսան տարի առաջ քցեց: Մեզի ապագայից տեսա: Փրկվելու ենք»: Հետո պատմում էր, թե ոնց ենք փրկվելու: Ահավոր հետաքրքիր էր, թե ոնց ենք փրկվում: Տրամվայը կտրուկ արգելակեց: Վագոնավարը կա- բինկեն թողեց, եկավ, մոտեցավ պատմողին ու գոռաց՝ «Կաշպիրովսկուդ վեկալ ու սիկտիր էղի»: Պատմողն ասեց՝ «էղավ» ու իջավ տրամվայից: Շարժվեցինք: Տխուր էր առանց պատմողի:
Տարիներ հետո՝ 2011 թվականին, գիշերային Ժնևում զբոսնելիս տրամվայի գծեր տեսար: Սպասեցիր: Տրամվայը չեկավ: Գիշերվա հազարն էր: Ռելսի մակերեսին զուգանիվներից ցայտած յուղի թարմ, սև կաթիլներ նկատեցիր: Կռացար: Ցուցամատով մի կաթիլ վերցրիր: Լպստեցիր: Ու վազեցիր:
Ես շատ լավ եմ հիշում: Տնեցիք ասում են՝ նման բան չի եղել, հորինում ես: Չենք տեսել նման բան: Իսկ ես տեսել եմ ու պնդում եմ՝ իրենք տեսել են: Մենք բոլորս 5 համարի տրամվայի մեջ էինք՝ Մալաթիայի ճանապարհին: Վագոնով հանգուցյալ էին տեղափոխում: Ուղևորները հանգիստ նստած էին, ու քչերն էին մեռյալին նայում: Իջան շուկայից մի կանգառ վերև: Դագաղը երկուսով էին տանում: Շատ թեթև էր թվում: Մարդիկ ճանապարհ էին տալիս նրանց՝ քնքշությամբ, անսուգ կարեկցանքով: Չի եղել նման բան: Երկրաշարժ: Արցախի առաջին, Արցախի երկրորդ պատերազմ: Շատ լավ եմ հիշում:
Երբ հոսանքները տանում էին՝ դատարկ տրամվայի մեջ տուզիկ էինք ֆռցնում: Տուզիկը լուրջ գործ էր: Տեղը-տեղին պիտի ֆռցնեինք, տանեինք-բերեինք վագոնով մեկ: Վերջում պատուհանից պիտի նայեր տուզիկը: Ու մարդիկ պիտի զարմանային, որ տրամվայի պատուհանից տուզիկ էր նայում: Դու տրամվայի անբնակ վագոնում տուզիկ ֆռցնողների անմահ սերնդից էիր:
Ջերմորեն՝ Սև
Վերջ