Քրիստոֆեր Աթամյան․ «Տրամվայների սիրահարը»

«Բեկորներից այլևս երբեք չես կարողանա 

նույնությամբ ստանալ այն, ինչ կար սկզբում»

 

- Հարուկի Մուրակամի, «Կաֆկան լողափին»

Մաս I. Ժնև

Խոստովանեմ. մանկուց սիրահարված եմ տրամվայներին՝ գժի պես. սիրահարված ինքնամոռաց: Վաղ 1980 ականներին ամառում էի Ժնևում՝ մորս հարազատների հետ, երբ քաղաքն արբած էր մուգ կարմիր տրամվայներից, որոնք հատում էին շվեյցարական Ռոմանդի մայրաքաղաքը՝ Մոյլսյուլազից մինչև Կարուժ և կապում Ժնևը Ֆրանսիայի սահմանին: Այն ժամանակ, նախքան ռետինե անիվներով ավելի անաղմուկ մոդելների հայտնվելն՝ տրամվայի հետ առնչվող ոչ մի նշանակալի բան չկար: Երբ տրամվայն անցնում էր սուլելով՝ ասես կտրում էր օդը և խորը խրվում ժանգոտած գծերի մեջ՝ ձայնի և կատաղության իսկական տորնադոյի հորձանքում: Հնչում էր զանգը. աննկարագրելի բարձր մի ձայն, ասես կայծակի ու որոտի երկարատև թնդյուն, ապա մի կարճ դադար՝ երկրի պտույտը կանգ առնելիս: Երբեք չեք ցանկանա կտրել հիսուն տոննայանոց տրամվայի ճանապարհը. նույնն է, թե տնկվես հարձակման պատրաստ ռնգեղջյուրի դիմաց: Այս տրամվայները վեհ էին ու բարեկիրթ, թերագնահատված էին, ինչպես նաև գաղտնապահ - տիպիկ շվեյցարական: 

Այն ժամանակ, իհարկե, ճանապարհորդելու այլ միջոց չկար: Տասներկու տարեկան էի, մայրս մեքենա վարել չէր կարող և քանի որ այդ ժամանակ չկար արագության սահմանափակման մասին օրենք` Gewschindigkeitsbegrenzung, իմ զարմիկներ Սերժը և Կլոդը պարբերաբար վթարների մեջ էին. նրանց մեքենաների վրա կալանք էր դրվում: Ժնևում մետրո չկար, և չգիտեմ, թե ինչու, ոչ էլ ավտոբուսներ կային, թեև պետք է լինեին։

Եթե «արբած» բառը ուժգին է հնչում փոխանցելով այն հարգանքը, որ ես՝  երեխաս, տածում էի տրամվայների հանդեպ, իրականում հիանալիորեն նկարագրում է ձեն հոգեվիճակը, որն ապրում էի ամեն անգամ՝ տրամվայ նստելիս։ Մի անգամ՝ ողջ օրը, Մոյլսյուլազ-Կարուժ գծով չորս անգամ գնացի ու հետ եկա։ Յուրաքանչյուր ճամփորդության վերջում իջնում ​​էի տրամվայից՝ հագիս իմ սիրած կապույտ շորտերը, գծավոր վերնաշապիկը և սանդալները: Սպասում էի. ու չնայած տոմսավաճառի զայրույթին, երբ տրամվայը պատրաստ էր լինում երթևեկի, դարձյալ հետ էի ցատկում՝ շարունակելով ճանապարհը հանդիպակաց ուղղությամբ։ Ընդհանուր հաշվով՝ ութ ուղևորություն մեկ ուղղությամբ. ութ ժամ՝ տրամվայի բացահայտ վայելք: Հորաքույրս և հորեղբայրս՝ Վալլին և Մաքս Լոկատելլին, ինձ ցնդած էին համարում. “Ma guarda quest’ ragazzo Americano. È completamente pazzo!” «Հըլը էս ամերիկացի տղեկին նայեք։ Լրիվ խելառ»։ Մայրիկս այլ կարծիքի էր. թույլ էր տալիս անել այնպես, ինչպես ուզում էի: Նա սրբերի սուրբն էր՝ գրեթե ամեն ինչի հետ համաձայն էր: Նաև գիտակցում էր՝ վրաս արգելքներ դնելը մայրիշխանական վերահսկողության զուր ջանք կլիներ: Ես իրասածի երեխա էի։ Եթե ինչ-որ բան ուզեի՝ նոր գիրք, կամ ձայնագրություն, կամ գլխարկ, կամ նորաոճ վերնաշապիկ, որը նկատել էի խանութի ցուցափեղկում, այնքան զահլա կտանեի, զանգ կտայի, կթթվեի ականջին, որ ամբողջ օրը նույն բանը լսելով՝ հանձնվելու կամ գժվելու միջև ընտրություն կաներ: Անմեղի հոգում մեղքի զգացում հարուցելու վարպետ էի։ Նազուկ խառնվածք ունեի, հուզիչ ու համոզիչ գործարքներ կնքելու արվեստին էի տիրապետում. շատ լավ ուսանող էի, հետևաբար նրան զայրացնելու որևէ առիթ չէի տալիս: Հենց այսպես էլ վաստակել եմ Բիթլզի իմ ամբողջական հավաքածուն, հինգ տարբեր ձևերի շվեյցարական դանակները և կարմիր ու ոսկերանգ թղթով «Ֆրիգոր» շոկոլադների անսպառ տուփերը, որոնք շարված էին ննջարանիս գրապահարաններում:

Ժնևի իմ առօրյան այս էր՝ ամեն առավոտ ժամը 7-ին ցատկել անկողնուց, կարճ ճամփորդություն դեպի տեղական հացաբուլկեղենի խանութ, թարմ կաթով պատրաստված բլիթներ ու կրուասաններ, գոլորշին վրայից բարձրացող մի մեծ բաժակ կաթով սուրճ և վերադարձ դեպի տուն: Այնուհետև կախվում էի մայրիկիս ոճային բեժ կամ կապույտ զգեստից. «Մա՜մ, հիմա տրամվայո՞վ ենք գնալու։ Լավ էլի՜»։ Ո՛չ հարց էր, ո՛չ հրաման, այլ մի պարզ հաստատում, ինչպիսին օրինակ՝ «Տե՛ս, անձրև է գալիս» կամ «Յանկիները նորից հաղթեցին Ռեդ Սոքսին»: Ու մենք միասին գնում էինք, ինչպես Մերի Փոփինսն ու Բենքսերի երեխաները կամ մորաքույր Մեյմը և Պատրիկ Դեննիսը։ Պարզ հիշում եմ  ոգևորությունս, երբ դուրս գալով Շենե Բուժեղիից՝ մի տրամվայի կայանից մյուսին էինք հասնում, անցնում տատիս՝ Մարգարիտայի տան մոտով,  Գրանժ Կանալի Միջազգային դպրոցի վեհաշուք հին պարսպապատ շենքի երկայնքով, որին հաջորդում էին Լեզ Օ Վիվի անթերի խնամված այգիները, բուրավետ Ղոզղեն, այնուհետև հայտնի Քելվինի քոլեջի մոտով մինչև Բոն Ժենի հանրախանութ, որտեղ էլ սովորաբար իջնում ​​էինք: 

Այնուհետև շեղվում էինք ճանապարհից և գնում դիտելու Լակ Լեմանի վեհաշուք շատրվանները, հետո նորից շարժվում դեպի Իլ Ռուսո՝ հարյուրավոր բազմերանգ բադիկներով լի կամ դեպի Վիել Վիլ և այցելում էինք դրա փոշոտ հնաոճ իրերի խանութները։ Միակ բանը, ինչի համար ափսոսում էի՝ զարմիկներս Վանեսան և Դորիանը դեռ շատ փոքր էին, որպեսզի ինձ ընկերակցեին:

Չեմ կարծում, թե միակն եմ, ով տրամվայի հանդեպ ակնածանք ունի: Քիչ բան կա, որ կարող է զարմացնել փոքրիկ տղային, այնպես ինչպես արագընթաց տրամվայը (Գուցե գլխավերևում թռչող ինքնաթի՞ռ։ Գուցե դեպի լուսին ընթացող հրթի՞ռ։ Կամ սապատավոր կետ, որը դուրս է թռչում օվկիանոսից և սուզվում դարձյալ): Անընդմեջ լսվում է դրա մետաղական եղջյուրների պարբերաբար կրկնվող ձայնը, որի հետ անընդհատ պայքարի մեջ եմ, երբ դրանք հարվածում են վերևով ձգվող էլեկտրալարերին։ Աչքերիս առջև էլ ֆիլմերի կադրերի նման փոփոխվող տեսարաններն են, հատկապես այն ֆանտաստիկ օրերին, երբ երկնքում փայլատակում էր կայծակը, անձրևն էլ հորդում բոլոր կողմերից, մինչդեռ ինքդ ապահով նստած ես վագոնի մեջ՝ նայելով դրսում կանգնած դժբախտ հոգիներին, որոնք հեղեղի տակ միջատների պես այս ու այն կողմ են ցրվում: Հատուկ առիթներով ես և մայրս` Ինեսը, միասին հասնում էինք մինչև վերջին կանգառ, որպեսզի ներկա գտնվենք ցուցասրահի բացմանը կամ այցելենք համալսարան. ժնևյան տրամվայի շնորհիվ ինչ հրաշք ասես, որ չես բացահայտի։

Հենց հայտնվում էի տրամվայում, զբաղեցնում էի նստատեղս ու մնացած ուղևորներին մեջք արած՝ ծնկներիս վրա հավաքվելով, նայում էի դուրս՝ ասես զոմբին տրանսի մեջ։ Ի տարբերություն ամերիկյան գործընկերների, շվեյցարական տրամվայները աշխատում են «ազնվության» սիստեմով։ Ենթադրվում է, որ ուղևորը պետք է ուղեվարձ վճարի․ նստելիս կամ իջնելիս՝ ոչ ոք չի ստուգում քո տոմսը, բացի այն հազվադեպ պատահարներից, երբ կապույտ, կոկիկ համազգեստներով և կեպիներով հսկիչները կանգառներից մեկում արագորեն տրամվայ են բարձրանում ու բղավում «Ստուգո՜ւմ»՝ երկարացնելով «ու»-ն՝ իրենց հատուկ շվեյցարական դիալեկտով։ Եվ նախքան նրանք կհասցնեն բղավել «Կտրոնները՜»՝ տրամվայի գրեթե կեսը՝ հիմնականում ուսանողներ և մի քնաի հոգի, ով միջոց չի ունեցել մեկ ֆրանկ արժողությամբ տոմս գնելու, կամ տուրիստներ, որոնք գլուխ չէին հանում հիրավի եզակի վճարային համակարգից, հիսուն ֆրանկանոց տուգանքը չվճարելու համար, ահա այնպես էին տրամվայից դուրս պրծնում, ասես սատանա էին տեսել։

* * *

Ամռանը՝ իմ տասներկուերորդ տարեդարձին, մայրիկս գեղեցիկ անվաչմուշկներ գնեց։ Բնական սև կաշվից, ռետինե անիվներով և ամուր, կլոր, երկաթյա անցքերով, որոնց միջով անցնող կոշկաքուղերը ողջ ուժով պիտի ձգեիր, որպեսզի կարողանայիր պատշաճ կապել։ Անվաչմուշկներով սահելու հմտությունս զարգացրել էի Նյու Յորքի Կենտրոնական այգում՝ վեց մղոնանոց պտույտներ անելով, մինչև որ կարողացա հեշտությամբ բլուրներով վերուվար անել, ապա սահել առաջ (թեև մինչ օրս դեպի հետ սահել չեմ կարողանում)։ Այդ ամառ Ժնևում Գրանժ Կանալն ի վար էի իջնում և հետ դառնում Շենե Բուժեղի՝ տորթի կտոր նկարելով։ 

Բայց մի օր, Ժնև լճի երկայնքով սահելուց հետո, որոշեցի վերադառնալ զառիթափ բլրով, անցնել Քըլընիի հիասքանչ տների մոտով, կտրելով անցնել Գրանժ Կանալի թենիսի ակումբը և հետո վերև՝ դեպի Շենե Բուժեղի։ Ինչպես ցանկացած տասներկուամյա տղա՝ թերագնահատեցի թե՛ բլրի բարձրությունը (մոտ երկու մղոն), թե՛ ատլետիկ հմտություններս։ Երբ Քըլընիով բարձրացա քառասունհինգ աստիճան թեքությամբ բլուրը՝ հազիվ էի կարողանում քայլափոխ անել։ Մոտալուտ աղետն զգալով՝ որոշեցի տրամվայ նստել, որի ձայնը լսվում էր մի քանի փողոց այն կողմ։ Ժնևը հավանաբար աշխարհի ամենահիգիենիկ քաղաքն է, դե չես կարող ուղղակի հանել անվաչմուշկներդ ու հոտավետ գուլպաներով տրամվայ նստել. դա կանեիր օրինակ Նյու Յորքի Ա տրամվայում: Ըստ օրենքի, խանութի տերերը պետք է օրական երեք անգամ մաքրեն իրենց տարածքը, մյուսլիի շշերն էլ նախքան աղբամանում հայտվելը՝ պիտի իդեալական մաքրվեն, չորացվեն։ Եթե հանրային վայրում ոտքիդ կանգնեն, պիտի զսպես ցավը։ Շատ վրդովվեցի, երբ մի օր Բերնում տեսա, թե ինչպես մի մարդ մորս տապալեց գետնին, ինչին ի պատասխան լսեցի միայն ներողության խոսքեր, ասես ամբողջովին մորս մեղքն էր, որ օրը ցերեկով իրեն հրել-գցել են։ Այսպիսով, հենց այդ օրը կայարանի նստարանին սպասեցի մինչ տրամվայը կանգ կառներ, ապա ինձ նետեցի վագոնի հետևամասը ու սուրացի տուն. ցնդելու օր էր. լավ իմաստով: Տուն հասնելուն պես, երբ վազեցի լոգասենյակ, որպեսզի վրայիս կեղտն ու քրտինքը մաքրեմ, լսեցի, թե ինչպես է Տանտե Վալլին մորս բողոքում՝ «Հենց նոր Ռոզան զանգահարեց ու ասաց, որ անվաչմուշկներով մի խուլիգան նետվել է տրամվայի մեջ. պատկերացնո՞ւմ ես։ Հուսամ ոստիկանությունը նրան է փնտրում։ Հավանաբար Écolint-ի (Միջազգային դպրոց) հղփացած օտարերկրյա լակոտներից է»։ Շունչս պահած սպասում էի, երբ մայրս բղավեց․ «Քրիստո՜ֆ»։ Ինչպես ասում են, հացս կերա, բայց միևնույն է աշխարհում ոչնչի հետ չէի փոխի ժնևյան տրամվայով իմ այդ ապօրինի ուղևորությունը։

Տրամվայի մասին համառոտ տեղեկություն. Ժնևի տրամվայը կամ Réseau Tramway de Genève-ը հիմնադրվել է 1862 թվականին: Ներկայումս այն ունի տրամվայի հինգ գիծ․ ​​շուտով նորից ընդլայնվելու պլաններ կան։ Ի՜նչ հիանալի է: Wikipedia-ում ասվում է, որ Ժնևի առաջին տրամվայները գործարկվել են 1862 թվականի հունիսի 19-ին, երբ գործի դրվեց ձիասայլով տրամվայը Պլես Նյովի և Կարուժի միջև։ Իսկ հետո՝ 1899 թվականին բացվեց Էլեկտրական տրամվայների ժնևյան կազմակերպությունը/ Compagnie Genevoise des Tramways Électriques (CGTE): Սակայն 1960-ին այն գնալով կրճատվեց, և մնաց ընդամենը մեկ գիծ: 1995 թվականից այն զգալիորեն ընդլայնվել է»։ Մենք նաև տեղեկանում ենք, որ տրամվայի ռելսերի միջև տարածությունն այժմ 1000 մմ կամ 3 ֆուտ է, լարումը՝ 600 վոլտ, իսկ երթուղու երկարությունը՝ 36 կմ կամ 22 մղոն:

Այս ամենից կարելի է մի քանի դաս քաղել։ Նախ, տրամվայները ավելին են, քան պարզապես փոխադրամիջոց: Դրանք մշակույթի մաս են, քաղաքային պատմության ուղեկիցներ և կարևոր տեխնոլոգիական փոփոխությունների արձանագրումն են: Մինչ ավտոբուսն ասում է. «Ես դանդաղ եմ և հնաոճ», իսկ մետրոն զգուշացնում է. «Ես զվարճալի եմ, բայց վտանգավոր», տրամվայը հպարտորեն հայտարարում է. «Ես կոկիկ եմ, ընկերասեր, արագ, երբ դրա կարիքը կա, և միշտ պատրաստ եմ ծառայել Ձեզ»։ Երկրորդ դասը, որը մենք կարող ենք քաղել, ամենահուսադրողն է: Մի առավոտ քաղաքի դեմքը կարող է անհետանալ, բայց երբ իշխանավորները հասկանան, որ անհոգի, մեծ սխալ են թույլ տվել՝ նրանք դեռ ունակ են վերադարձնելու տրամվայը, մեկ տասնամյակ անց, գործարկելով ավելի ընդարձակ և ժամանակակից ցանց:

Արամ Պաչյան․ «Տրամվայ Երևան»

II մաս. Երևան

Երկու ծնող, երկու մշակույթ, երկու քաղաք։ Շվեյցարական և հայկական։ Մեկը ճնշված, բայց ինքնաբավ, մյուսը՝ ջերմ, բայց հավաքական, ցեղասպանական, հետտրավմատիկ սթրեսի ախտանիշով տառապող: Երբ Շվեյցարիան չեզոք է եղել, իսկ հարևան երկրներն էլ հիացել են դրա հարստությամբ և գեղեցկությամբ, Հայաստանը տառապել է պատմական տրավմաների երկար շարանից. երկիրը սպառվել է, հալումաշվել։ Ահա դրանք՝ 1894-96 թթ․ համիդյան ջարդեր (300.000 զոհ), 1909-ի Ադանայի ջարդեր (90.000 զոհ), 1915-1923 թթ․ Հայոց ցեղասպանություն (1.5 միլիոն զոհ), 1905-1907 թթ․ հայ-թաթարական ջարդեր (անթիվ զոհեր), Առաջին հանրապետության անկում (1918-1921թթ․) և տարածքի մի մասի կորուստ։ Դրան հաջորդում է 1988 թվականի երկրաշարժը, որը հողին հավասարեցրեց Հայաստանի՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքը՝ Գյումրին (50,000 զոհ), Խորհրդայնացում (1921-1991 և 300,000 աքսորված մտավորական ու գյուղացի), հետո 1988-1994 թթ․ Արցախյան առաջին պատերազմը Ադրբեջանի հետ (200.000 գաղթական, 50.000 զոհ) և վերջում  2020 թվականի 44 օրյա պատերազմը (Իլհամ Ալիևի և Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի կամակատարների կողմից սպանված 5000 երիտասարդ ժամկետային զինծառայող և Արցախի պատմական տարածքի կորուստ)։ 

Հայերը բարդ հարևաններ ունեն՝ ագրեսիվ իսլամական հանրապետություններ (Թուրքիա և Ադրբեջան) և մեր փոխարեն որոշումներ կայացնող, գաղութարար (Ռուսաստան): Իրանն ու Վրաստանը տարածաշրջանում ամենամոտ դաշնակից երկրներն են։ Մեծացել եմ ընդարձակ հայկական սփյուռքում, ծնվել եմ մի հորից, որի փախստական ​​ծնողները՝ Վարդանուշը և Պետրոսը, վերաբնակվել են Լիբանանի Զահլե քաղաքում և ինչ-որ կերպ կարողացել ոտքի կանգնել: Միևնույն ժամանակ, մինչև քսան տարեկանս, Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունը կողպված էր երկաթե վարագույրի հետևում: Ազգայնական «Դաշնակ» ամառային ճամբարներում և անհամար հակասովետական ցույցերի հիմնական կարգախոսերն էին՝ «Կեցցե՛ Հայաստանն» ու «Ազա՜տ, անկա՜խ Հայաստան», մինչդեռ ավելի ազնվական ռամկավարները համոզված էին՝ լավ է հայերը «կարմիր լինեն, քան մահացած»։ Ինչպես որ հրեաներն էին 3000 տարի շարունակ Փեսահին կրկնում՝ «Հաջորդ տարի Երուսաղեմում» խոսքերը, ահա Ամանորին սփյուռքահայերը բացականչում էին՝ «Գալ տարին Վանին մեջը»՝ հիշատակելով Հայաստանի նախկին մայրաքաղաքը և արևմտյան Հայաստանի մշակութային կենտրոնը, որը երիտթուրքերի իրականացրած բնաջնջման հարյուրամյա գործողություններից հետո այժմ գտնվում է Թուրքիայի տիրապետության տակ։    

Հայրս, որ ամբողջ կյանքում մոլի ծխող էր, մահացավ 1995-ին թոքերի քաղցկեղից՝ այդպես էլ ոտք չդնելով անկախ Հայաստան։ Եթե տեսներ, կշփոթվեր, նույնիսկ կզարմանար, որ Հայաստանը դեռ գոյություն ունի՝ իր բազմաթիվ հակասություններով, ակնհայտ ստեղծարարությամբ և խելամտությամբ. ոտքից գլուխ թաղված կոռուպցիայի մեջ։ Եվ հենց սա է պարադոքսը. թվում է՝ հայերն այնքա՜ն քաջատեղյակ են անցյալից, պատմությունից, բայց իրականում շվեյցարացիներն են, որ պահպանում են իրենցը և գիտակցում քաղաքացիական և հասարակական ինստիտուտների ողջ կարևորությունը: Ժնևն այսօր առանց իր տրամվայի անհնար է պատկերացնել, ճիշտ այնպես, ինչպես Նյու Յորքն առանց մետրոյի կամ Վենետիկն առանց վապորետոյի: Նույնը չես ասի Հայաստանի տասներեքերորդ մայրաքաղաք Երևանի մասին։ Հիմնադրված լինելով 782 մ.թ.ա. Արգիշտի թագավորի կողմից՝ Երևանը վերջերս նշեց իր 2804-ամյակը։ 1995-ին առաջին անգամ այցելեցի Երևան: Սկզբում ինձ համակած հուզմունքով հայտնաբերելով հայերով լի երկիր՝ շուտով հասկացա, որ հայրենադարձ սփյուռքահայի համար իրականում տոնելու առիթ չկա: Տեսարժան վայրերը ներառում էին Պոնչիկանոցը, Օպերայի և բալետի ազգային ակադաեմիական թատրոնի գեղեցիկ շենքը, որի առջև տեղադրված էր կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանի արձանը, և Մատենադարանը, որտեղ կարող ես տեսնել հազարամյա պատմություն ունեցող մոտ 25.000 ձեռագրեր՝ ներառյալ Աստվածաշունչը, որը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ երկու մասի էր բաժանվել և մոտ 500 մղոն ճանապարհ անցել։ Երկու տարեց քույրեր իրենց մեջքի վրա կրել-բերել էին Աստվածաշունչը, որպեսզի չընկնի թուրքի ձեռքը, որոնք անկասկած կոչնչացնեին այն։ Գեղեցիկ տուն-թանգարաններ կային, այդ թվում՝ իմ սիրելի փորձարար կինոռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովինը, և մի քանի առաջնակարգ ռեստորաններ ու սրճարաններ, այդ թվում՝ չինական կերակուրի արագ սպասարկման կետը, որը հիմնել էր մի հայ տղա Սոֆիայից (Բուլղարիա): Ահա այսքանը: Երբ նոր մարդկանց հետ էին ծանոթացնում, ամեն անգամ փորձում էի դրական ու ոգևորված թվալ, բայց ներքուստ զգում էի հիասթափության մշտական ​​թմրությունը: Դրանում պարզապես ոչ մի հուզիչ բան չկար։ 

Մի օր, երբ բարձրանում էի դեպի Երևանի պետական համալսարան տանող բլուրը, ինչ-որ ծանոթ, հզոր, իսկապես հրաշալի մի ձայն լսեցի: «Մի՞թե», -  մտածում էի ես: Ամբողջ մարմինս սկսեց դողալ, ասես պատրաստվում էի նախկին սիրեկանի հետ հանդիպման կամ դեպի տիեզերք ուղևորության։ Տրամվայի ձայնն էր: Հենց այդ ժամանակ կարմիր ու սպիտակ տրամվայը անասելի արագությամբ իջավ բլուրն ի վար և հնչեցրեց հնաոճ զանգը: Հազիվ հասցրի մի կողմ ցատկել՝ նախքան տրամվայը կհնձեր-կտաներ ինձ: Ի՞նչը կարող էր ավելի զավեշտալի լինել: Պատկերացնում էի հաջորդ օրվա թերթերի վերնագրերը. «Հայտնի սփյուռքահայը վերադառնում է հայրենիք ու ընկնում տրամվայի տակ»։ Կարիք չկա ասելու, որ դրանից հետո ամեն օր նստում էի երևանյան տրամվայը։

Իրականում երկրորդ օրը ևս մայրաքաղաքում անցկացրի. տրամվայով շրջագայելով՝ երթուդարձ արի քաղաքի մի ծայրից մյուսը, թեև մարզերում պիտի հանդիպեի ընկերներիս հարազատներին, որոնց խոստացել էի դեղորայք, գրքեր, գերմանական փոքր փոշեկուլ, ձեռագիր նամակներ, Guerlain օծանելիք, որը Հայաստանում չկար ու մի տոպրակ Սնիկերս, քանի որ «Հայաստանում դրանք այլ համ ունեն»: Երևանի տրամվայում նստած՝ հիացմունքով և հնարավորինս ուշադիր զննում էի ուղևորներին։ Արդյո՞ք այստեղի հայերը նման էին ամերիկահայերին: Արդյո՞ք երիտասարդները տարեցներին զիջում են իրենց տեղը։ Ինչո՞ւ է այն երիտասարդ կինը, ում ես արդեն երկրորդ անգամ էի տրամվայի վագոնում տեսնում, աչքի ուլունքը սեղմում իր պարանոցին այնպես, ասես այն պաշտպանելու էր իրեն մոտալուտ մահից: Արդյո՞ք տրամվայում միայն ինձ էին անհանգստացնում մարմնի և էժանագին օծանելիքի հոտերը։ Գուցե բոլորն արդեն սովո՞ր էին դրան: Մի խոսքով, սփյուռքահայի համար իր առաջին տունդարձին երևանյան տրամվայ նստելը մարդաբանական էրոտիկ մի երազանք էր: Երևանյան տրամվայների մասին տեղեկատվություն ստանալն ավելի դժվար էր, քան դրա ժնևյան գործընկերոջ: Ես փորձել եմ ուսումնասիրել պատմությունը և զրուցել գիտակ ընկերների հետ: Ահա թե ինչ կարողացա պարզել։ Երևանի տրամվայը սկսել է շահագործվել 1933 թվականի հունվարի 12-ին և դադարեցրել իր գործունեությունը 2004 թվականի հունվարի 21-ին՝ ծառայելով յոթանասունմեկ տարուց մի փոքր ավելի: Ենթադրաբար, ինչպես նմանատիպ իրերի մեծ մասը Հայաստանում, դրանք արտադրվել են Ռուսաստանում և եղել երկու տեսակի՝ կարմիր ու սպիտակ՝ 71-605 մոդել և կարմիր ու դեղին՝ PB3-6M2 մոդել: Երևանն ուներ տրամվայի երեք դեպո և 12 երթուղի, որոնք ներառում էին Արշակունյաց, Լենինգրադյան, Կոմիտասի և Մաշտոցի պողոտաները։ Սա այն ամենն է, ինչ կարողացա պարզել՝ առանց քաղաքի գրադարաններ կամ արխիվներ այցելելու:

Շատ տխրեցի, երբ տարիներ անց մի օր իմացա, որ բազմաթիվ կառույցների հետ՝ ինչպիսիք են Աբովյան փողոցի Աֆրիկյանների շենքը և հին Երևանի թաղամասերի մեծ մասը, տրամվայը նույնպես ոչնչացվել է։ Արձակագիր Արամ Պաչյանի նոր «P/F» վեպը շոշափում է այս թեմաներից մի քանիսը։ Վեպը բազմաշերտ է, բայց այն՝ ասես անցյալին և «երկու սերունդ առաջ» Մկրտիչ Արմենի վեպերում անմահացած Երևանի հիշատակին ձոնված սիրային բանաստեղծություն լինի: 

Ինչպես Ջերեմիա Մոսն է գրել «Անհետացող Նյու Յորք» գրքում, այլ մեծ քաղաքներում նույնպես վերացել են ավանդական վայրերը, թաղամասերը և հաստատությունները: Սակայն վկա Ժնևի տրամվայի պատմությունը՝ երբեք ուշ չէ սովորել սեփական սխալներից: Ահա իմ ցաքուցրիվ մտքերը՝ պատմության և տրամվայի մասին։ Եթե հայ ես,  պատասխանատվություն կրի՛ր և արա՛ ամեն ինչ, որպեսզի քո քաղաքն ու երկիրը բարգավաճեն: Խոնարհաբար՝ Հայաստանի կառավարությանը առաջարկում եմ սկսել մի բանից, ինչը շատերին կարող է անհեթեթ թվալ. հե՛տ բերեք կորսված տրամվայները: Հուսով եմ, որ Երևանի քաղաքապետը և Հայաստանի Հանրապետության վարչապետը կկարդան այս էսսեն։ Ինչու՞ տրամվայները: Քանի որ դրանք կոկիկ են, էներգաարդյունավետ և գրավում են զբոսաշրջիկներին: Տրամվայներն ավելի երկարակյաց են, քան ավտոբուսները կամ մետրոն։ Ռելսերի տեղադրումն ավելի քիչ ծախսատար է, քան մետրոյի թունելներ կառուցելը, որոնք պետք է փորվեն ստորգետնյա կամ վերգետնյա կայաններում, և որոնցից օգտվելու համար անհրաժեշտ են շարժասանդուղքներ կամ աստիճաններ: Նրանք ավելի արագ և հարմարավետ են, քան ավտոբուսները: Նրանց եկամուտը ստացվում է ինչպես քաղաքացիներից, այնպես էլ զբոսաշրջիկներից, երթուղիներն էլ կարող են շատ ավելի հեշտ վերակազմավորվել, քան մետրոյինը: Տրամվայների վերադառնալուն կհաջորդեն մյուս հրաշալի բաները՝ նոր գործարաններ, նոր ուսումնական կենտրոններ, նոր տեխնոլոգիական հայտնագործություններ։ Ուրեմն, Աստված օրհնի Հայաստանը, հիմա կարո՞ղ եք, խնդրում եմ, վերջապես հետ բերել տրամվայները: