«Ոսկե ծիրանի» հայկական ֆիլմերը. ամփոփում

- Այս տարվա «Ոսկե ծիրանն» ինչո՞վ կառանձնացնես։

Այս տարի փառատոնն ուներ ուժեղ մրցութային ծրագրեր, ընդ որում՝ և՛ հիմնական, և՛ տարածաշրջանային։ Ուրախ էի տեսնել Կինոյի տան երկար սպասված վերադարձը իր նոր կինոդահլիճով, տարբերվող պաստառները, փառատոնի բացման կարճ տեսանյութը հայելիների մասին։ 

Մյուս կողմից՝ խիստ պակասում էին ավանդական կեսգիշերային հանդիպումները, երբ փառատոնի հյուրերը, ռեժիսորները, քննադատներն ու հանդիսատեսը հավաքվում էին սրճարանում՝ ամփոփելու օրը և հանգիստ մթնոլորտում իրենց տեսած ֆիլմերը քննարկելու։ Այս ձևաչափը միանշանակ պիտի վերադարձվի։ Նաև այս տարվա հայկական ֆիլմերը բավական թույլ էին, անցյալ տարի «ծիրանային» վիճակն ավելի խոստումնալից էր։ Պիտի առանձին հատուկ նշեմ բացման ֆիլմը։

- Ինչո՞ւ։

«Ամերիկացին» (ռեժ. Մայքլ Գյուրջյան) ամենավատ բացման ֆիլմն է և առհասարակ «Ոսկե ծիրանի» ժամանակ երբևէ ցուցադրված ամենավատ ֆիլմերից մեկը։ Այո, հեղինակները բարձրացրել են կարևորագույն թեմա՝ ցեղասպանությունը ցեղասպանությունից հետո, հայրենադարձները և 1949 թվականին նրանց հետ տեղի ունեցածը։ Հայկական կինոյում այս թեման հիմնականում շրջանցվել է։ 1951 թվականին Համո Բեկնազարյանը նկարահանեց «Երկրորդ քարավանը» ֆիլմը, որը պատմում է հայերի այլ երկրներից Խորհրդային Հայաստան վերադարձի մասին։ Այս թեման բարձրացվել է հետպատերազմյան տարիներին «Վերադարձե՛ք» ֆիլմում։ Հետո ամեն ինչ մարեց և այս թեման փակվեց։ Բեկնազարյանի ֆիլմը փակվեց նկարահանման վերջին օրերին, իսկ ժապավենները փոշոտվում են Ռուսաստանի պետական ​​կինոֆոնդում։ Հայրենադարձության թեման կարելի է տեսնել նաև Փելեշյանի «Մենք» ֆիլմում (1969 թ.)։ Այնտեղ կան տեսարաններ, որոնք կարելի է մեկնաբանել որպես վերադարձ։ Կա «Կարոտը» (ռեժիսոր՝ Ֆրունզե Դովլաթյան, 1989 թ.)։ Այն և՛ հետեղեռնի, և՛ կարոտի մասին է։ 

- Վերջերս թողարկվեց Տիգրան Պասկևիչանի և Սաթենիկ Ֆարամազյանի «Իմ անծանոթ հայրենիքը» վավերագրական ֆիլմը...

Այո, ու երևի այդքանը։ «Ամերիկացին» կարող էր կարևոր գաղափարներ փոխանցել, բայց երբ ֆիլմը նկարահանվում է հեռուստասերիալի մակարդակով, ընդ որում, հայկական, այլ ոչ թե պայմանական Netflix-ի, դա ուղղակի ոչնչացնում է թեման։ Չի կարելի այս ֆիլմը դիտարկել որպես արվեստի գործ, առավել ևս փառատոնի բացման ֆիլմ դարձնել։ Ֆիլմը շատ վատ է մոնտաժված, կան բազմաթիվ անհամապատասխանություններ, բայց էականը նույնիսկ դա չէ։ Կարևոր և դրամատիկ թեմաների մասին այնտեղ խոսվում է խնջույքային կենացների ոճի մեջ. «Սա մեր հայրենիքն է։ Մենք այնքան լավն ենք: Մենք սարսափելի, դժվար ժամանակներ ենք անցել, բայց ինչ էլ որ լինի, մենք դեռ ուժեղ ենք և հաջողության կհասնենք»։ Սա սեղանի կենաց է, որից հետո բոլորը կծափահարեն (և ֆիլմից հետո հանդիսատեսը հոտնկայս ծափահարում էր): Սա այն է, ինչ դու ուզում ես լսել և տեսնել՝ չցանկանալով որևէ բան հասկանալ։ Այդ նույն մոտեցմամբ նկարահանվել է «Մոռացված հայրենիքը»՝ 2020 թվականի պատերազմի մասին վավերագրական ֆիլմը (ռեժ. Էսսամ Նագի)։ Նորից մի մեծ կենաց՝ քարոզչության մեծ չափաբաժնով։ Ես չդիմացա ու դուրս եկա դահլիճից։ 

- Փառատոնին ցուցադրված ռուսական ֆիլմերում նույնպես նկատվում էր սենտիմենտալության և պարզեցման որոշակի միտում։ «Կապիտան Վոլկոնոգովը փախավ» ֆիլմում հետաքրքիր փորձ է արվել ցույց տալ ստալինյան տեռորի և մեր օրերի կապը։ Բայց, փորձելով համադրել պատմական ու գեղարվեստական ​​իրողությունները, հեղինակներն ընկան ծուղակը։ Պատմական իրադարձություններն ունեին որոշակի տրամաբանություն։ Հեղինակները հրաժարվեցին դրանից, բայց  փոխարենը չկարողացան ստեղծել մեկ ուրիշը։ Թեև ֆիլմի ուղերձը շատ անկեղծ է, և պարզ երևում է, որ մեծ աշխատանք է ներդրվել, ֆիլմում շատ իրադարձություններ արդարացված չեն, և կերպարները քանդվում են։ 

Մեկ այլ տարօրինակ քայլ էր փառատոնի երկրորդ մրցանակի շնորհումը «Ավրորայի լուսաբացը» ֆիլմին (ռեժ. Իննա Սահակյան), հատկապես բավական ուժեղ ծրագրի պայմաններում։ Սա նորմալ ֆիլմ է, լավ է որպես վավերագրական ֆիլմ՝ առանց հատուկ գեղարվեստական ​​հավակնությունների։ Միևնույն ժամանակ այն դիրքավորվում է որպես մեգահավակնոտ նախագիծ։ Կարծում եմ՝ հենց դա է գլխավոր սխալը։ Մրցութային ծրագրում «Ավրորայի լուսաբացը» ամենաթույլ ֆիլմն էր։ Այն կարող էր լինել բացման կամ փակման ֆիլմ, որը բարձրացնում է ցեղասպանության թեման առանց գոռգոռոցների, առանց սարսափելի, կոշտ ագիտացիայի ու քարոզչության։ Ինձ թվում է, որ այս ֆիլմի անիմացիան համահունչ չէ մնացած նյութին։ Համոզված եմ, որ դրա վրա շատ ժամանակ և ջանք է ծախսվել, բայց արդյունքը արհեստական ստացվեց։ Գուցե արժեր մեկ այլ տեխնիկա օգտագործել։ Միևնույն ժամանակ նյութն ու պատմությունը շատ հետաքրքիր և շահավետ են։ Միգուցե մեկը դեռ կվերադառնա այս պատմությանը։

- Հիանալի է, որ փառատոնին հնարավորություն ընձեռվեց դիտել ֆիլմեր, որոնք մեծ խորությամբ պատմում են պատմական բարդ ու դրամատիկ իրադարձությունների մասին: Օրինակ՝ Ալյոնա վան դեր Հորստի հոլանդական «Turn your body to the sun» ֆիլմը։ Այն պատմում է մի կնոջ մասին է, որը փորձում է հասկանալ գերմանական գերությունից վերադարձած հորը, որը երբեք չի պատմում այդ մասին։ Սա շատ աշխույժ ֆիլմ է, որը ներկայացնում է շատ աշխույժ հերոսուհու և արժեքավոր խորասուզում է քիչ հայտնի համատեքստում. ինչպես են ապրել բանտարկյալները, ինչպես են նրանք հետագայում հայտնվել ազատագրված Եվրոպայում (և իրենց վրա զգացել ազատությունը), ինչպես են վերադարձել: Անհատների ճակատագրերի կապը պատմության հետ հիանալի ցուցադրված է Մարուսյա Սիրոեչկովսկայայի «Ինչպես փրկել մահացած ընկերոջը» ֆիլմում։ Սա շատ վառ ֆիլմ է, որը պատմում է սիրո և ընկերության հսկայական պատմությունը հասարակության կործանման ֆոնին: Շատ տխուր, բոլորովին ողբերգական ֆիլմ, բայց հեղինակի տաղանդը ինչ-որ կերպ վեր է բարձրանում այս մելամաղձությունից և դարձնում ֆիլմը շատ ոգեշնչող։ Ո՞ր ֆիլմերը կառանձնացնես վավերագրական ծրագրից։

Լավ ֆիլմ էր «Ավլելով Երևանը» (ռեժ. Նաիրի Հախվերդի): Սա մի քիչ չոր վավերագրական ֆիլմ է, որտեղ հեղինակը դիտորդ է, և նրա ներկայությունն ընդհանրապես չի զգացվում կադրում․ անուղղակի գործողության ֆիլմ է։ Հայաստանում կան մի քանի ռեժիսորներ, որոնք լավ ֆիլմեր են նկարահանում այս ոճի մեջ։ Նույնիսկ կարելի է ասել, որ արդեն ձևավորվել է որոշակի ուղղություն՝ անջատ, ուշադիր, դիտորդի կարգավիճակից։ Կար նաև «Վախենալու բան չկա» ֆիլմը (ռեժ. Սիլվա Խնկանոսյան) կին սակրավորների մասին, որոնք երկար տարիներ աշխատել են Արցախի տարածքում։ Ներկայացված էր Թամարա Ստեփանյանը, որը վավերագրական ֆիլմեր է նկարահանել Ֆրանսիա տեղափոխված գաղթականների մասին («Ափից եկածները»)։ Մեկ ուրիշ հետաքրքիր նյութ էր կանանց գյուղի մասին, որտեղ բոլոր տղամարդիկ աշխատում են տարբեր երկրներում, հիմնականում Ռուսաստանում («Կանանց գյուղը»)։ 

Բոլորովին այլ տեսակի վավերագրական ֆիլմ էր «Հինգ երազողները և ձին» (ռեժ. Վահագն Խաչատրյան և Արեն Մալաքյան), որը շատ է տարբերվում նախորդներից։ Սա փորձ է ոչ թե պարզապես հետևել կերպարներին, այլ ստեղծել սեփական հայեցակարգը։ Ինչ-որ առումով այս ֆիլմը կարծես խաղարկային լինի։ Կա երեք տարբեր պատմություն. վերելակավար կնոջ մասին, գյուղից մի երիտասարդ տղայի մասին, որը կին է փնտրում. և երկու համասեռական աղջիկների մասին, որոնք սիրում են ժամանակը անցկացնել տանիքում՝ յուրահատուկ էսկապիզմ։ Չորս հերոս, իսկ հինգերորդ երազողը կարդացի, որ հեղինակների ընկերն է, որը նույնպես երազող է եղել և, ինչպես հասկացա, ինքնասպան է եղել։ Ֆիլմը նվիրված է նրան։ 

Այս ֆիլմը շատ լավ է արված։ Նույնիսկ տեխնիկական առումով. լավ ձայն կա, ինչը շատ հազվադեպ է հայկական վավերագրական ֆիլմերում։ Յուրաքանչյուր պատմություն ստեղծված է իր գեղագիտությամբ: Միգուցե ինչ-որ գեղարվեստական մաս կա, օրինակ՝ թաղման կամ գյուղի տեսարանները: Անգամ սյուրռեալիստական ​​երազանքների ընդհատում է լինում, երբ ֆիլմը հեռանում է հիմնական պատմություններից։ Դադար է լինում, գունային սխեման փոխվում է, և մենք տեսնում ենք երազներ, հերոսների երազներ։ Ամեն ինչ բավականին հետաքրքիր է զարգանում։ Ամբողջ ֆիլմի ընթացքում մտածում ես. «Վա՜ու, ես ֆիլմ եմ դիտում։ Լավ, շատ լավ, հիանալի», բայց երկու վերջին տեսարանները փչացնում են տպավորություններդ: Առաջինում տեսնում ենք Ստեփանակերտի ռմբակոծության բավականին հայտնի տեսարան՝ մեքենայի ձայնագրիչով նկարահանված ծառը և քաղաքի ռմբակոծումը։ Իսկ երկրորդը՝ անօդաչու թռչող սարքից նկարահանված 2018 թվականի հեղափոխությունը։ Այս տեսարանները ոչ մի կերպ չեն կապվում ֆիլմի հետ։ Երևի մեծացնում են Հայաստանի և այստեղ տեղի ունեցած վերջին իրադարձությունների հանդեպ անծանոթի հետաքրքրությունը։ Բայց գեղարվեստական ​​առումով, իմ կարծիքով, դրանք միայն խանգարում են։ Իհարկե, այս տեսարանները կարելի է մեկնաբանել այնպես, որ հերոսները երազում էին ավելի պայծառ ապագայի մասին, բայց երազները փշրվեցին, քանի որ չար պատերազմ էր եկել։Իսկ հարյուր հազարավոր մարդիկ հրապարակում՝ ահա թե որքան շատ երազողներ կան: Ամեն ինչ ինչ-որ կերպ կարելի է հասկանալ, բայց աշխատանքի ամբողջականությունը խախտված է։Այնուամենայնիվ, այս ֆիլմը տարբերվում է այն ամենից, ինչ արվում է Հայաստանում։ 

Էսթետիկ կերպով ցույց են տալիս բաներ, որոնք այստեղ շատ չեն ցուցադրվում, օրինակ՝ միասեռական հարաբերությունները կամ քվիր համայնքը: Դա պահանջում է որոշակի վճռականություն՝ և՛ հեղինակների, և՛ հենց ֆիլմի հերոսուհիների կողմից։Մարմնավաճառի մոտ ճամփորդությունը կամ բժշկի նշանակման ժամանակ «տղամարդկային ինտիմ խնդիրների» մասին զրույցը նույնպես առանձնապես չի երևում հայկական կինոյում։

- Իսկ ի՞նչ կասես կարճամետրաժ ֆիլմերի մասին։ 

Անցած տարի ծրագիրն ավելի ուժեղ էր ու որոշ չափով հուսադրող։ Եվ լավ է, որ հաղթեց ոչ թե հայկական կարճամետրաժ ֆիլմը, այլ այն ֆիլմը, որն արժանի էր հաղթանակի։ Ամեն դեպքում, ընդհանուր առմամբ, եթե նայեք վերջին տարիների կարճամետրաժ և վավերագրական ֆիլմերը, կարող եք նկատել զգալի առաջընթաց: Տեղի են ունենում նաև ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ՝ ազգային կինոկենտրոնը վերջապես նպաստում է այլ ոչ թե խոչընդոտում նոր կինոյի ի հայտ գալուն։ Բացի այդ, արխիվների, կինոժառանգության հետ կապված աշխատանքներ են տարվում։ Այստեղ նույնպես շոշափելի տեղաշարժեր կան։ Դե, փառատոնի ժամանակ ներկայացված Հայաստանում նոր կինոյի դպրոցի նախագիծը (Մոսկվայի կինեմատոգրաֆիայի դպրոցի ձևով), որում փառատոնը, որքան հասկացա, հանդես է գալիս որպես համահիմնադիր, նույնպես հուսադրող է։ Այնպես որ, փառատոնի ազդեցությունը կինոգործընթացի վրա անվիճելի է, և կարծում եմ՝ժամանակի հետ միայն կավելանա։